Μόναχο, 1943. O 47χρονος Καρλ Ορφ σηκώνει το ακουστικό και καλεί τον Ελβετό ακαδημαϊκό Κουρτ Χούμπερ. Μαθαίνει πως την προηγούμενη ημέρα ο συνεργάτης του συνελήφθη από την Γκεστάπο εξαιτίας της αντιστασιακής του δράσης κατά του ναζιστικού καθεστώτος. Το κατέβασμα του ακουστικού έκανε στα αυτιά του Γερμανού συνθέτη έναν πρωτοφανή κρότο. Τι θα γινόταν τώρα; Μήπως ήταν η σειρά του; Μήπως η καριέρα του θα έφτανε στο τέλος της; Ο Ορφ και ο Χούμπερ εργάζονταν μαζί για τα λιμπρέτα των Carmina Burana και άλλων συνθέσεων του πρώτου. Σε αντίθεση με τον Ορφ, ο Χούμπερ μισούσε τους ναζί και ήταν ένας από τους ιδρυτές της αντιστασιακής οργάνωσης «Λευκό Τριαντάφυλλο». Η αντικαθεστωτική δράση του οδήγησε στη σύλληψή του το Φεβρουάριο του 1943. Βασανίστηκε, ακολούθησε μία καταδικαστική δίκη-παρωδία και τελικά εκτελέστηκε.
Η σύζυγός του Χούμπερ, Κλάρα, ζήτησε από τον Ορφ να γράψει έναν επικήδειο με τον οποίο θα τιμούσε τον εκτελεσμένο φίλο του. Εκείνος δεν ανταποκρίθηκε. «Σκέφτηκε μόνο τον εαυτό του» λέει η Κλάρα Χούμπερ στην τηλεταινία Oh FortunaIMDb του Τόνι Πάλμερ. Σύμφωνα με την ίδια, ο Ορφ αρνήθηκε να χρησιμοποιήσει την επιρροή του στη δημόσια ζωή της Γερμανίας για να σώσει τον Χούμπερ, αφού αυτό θα κατέστρεφε την καριέρα του.
Τα παραπάνω, καθώς και το γεγονός ότι ο Ορφ ψευδώς δήλωσε το 1946 στους Αμερικανούς ότι αποτέλεσε ιδρυτικό μέλος του «Λευκού Τριαντάφυλλου», αποτελούν μερικές από τις εκφάνσεις της ζωής του Γερμανού συνθέτη που δημιουργούν αμφιβολίες τόσο για τις ιδεολογικές του πεποιθήσεις, όσο και για την ηθική του στάθμη. Πρόκειται για πτυχές της ζωής του που επισκιάζουν το κατά τα άλλα μοναδικό έργο του, με αποκορύφωμα τη σύνθεση των Carmina Burana, τα οποία απολαύςαμε στις 18 Ιουνίου, από την Καμεράτα, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών
Όμως, γιατί είναι τόσο γνωστά τα Carmina Burana και στο άκουσμα του Oh Fortuna όλοι είμαστε πρόθυμοι να αφήσουμε ένα ρίγος; Λίγο οι διαφημίσεις του Old Spice το 1992 και της Carlton Draught Η επική διαφήμιση, λίγο οι προεκλογικές συγκεντρώσεις του παπανδρεϊκού ΠΑΣΟΚ τη δεκαετία του ’80, λίγο το άκουσμά του στα γήπεδα της Πρέμιερ Λιγκ πριν το εναρκτήριο λάκτισμα, τα Carmina Burana είναι, αν όχι το καλύτερο, σίγουρα το δημοφιλέστερο έργο στην ιστορία του 20ού αιώνα
Η ιδιαιτερότητα της σύνθεσης οφείλεται στο ότι είναι ένα «υβριδικό έργο, μία περίεργη σύλληψη» εξηγεί στο inside story o πολυβραβευμένος αρχιμουσικός και καλλιτεχνικός διευθυντής της Καμεράτα Γιώργος Πέτρου. «Σε μία περίοδο όπως αυτή της δεκαετία του ’30, όταν και η μουσική προχωρά με γοργά βήματα προς την avant-garde αντίληψη, ο Ορφ ανακαλύπτει μία σειρά από μεσαιωνικά ποιήματα, που του επιτρέπουν να στραφεί προς τη μεσαιωνική εποχή και μία γλώσσα που παραπέμπει στα μαδριγάλια, το γρηγοριανό μέλος, τα αναγεννησιακά τραγούδια της τάβλας. Η προσέγγιση αυτών των παλαιότερων θεμάτων γίνεται με τρόπο μοντέρνο και αυτό ακριβώς κάνει τα Carmina Burana ένα έργο εξαιρετικά ενδιαφέρον και αγαπητό στον κόσμο».
To όνομα των Carmina Burana προέρχεται από τη λατινική λέξη carmina που σημαίνει “τραγούδια”, ενώ το “burana” αποτελεί λατινοποίηση του γερμανικού Beuern, που είναι το όνομα του βαυαρικού μοναστηρίου Benediktbeuern. Τα Carmina Burana αναφέρονται επομένως σε μία συλλογή ασμάτων και ποιημάτων του 13ου αιώνα που ανακαλύφθηκαν στο Beuern το 1803. Τα εν λόγω τραγούδια –που ξεπερνούν τα 1.000 και είναι γραμμένα σε μία μεικτή γλώσσα λατινικών, γερμανικών και μεσαιωνικών γαλλικών– εκδίδονται για πρώτη φορά το 1847, λίγο πριν την Άνοιξη των Ευρωπαϊκών Εθνών την έξαρση των αστικών-φιλελεύθερων κινημάτων. Στα χέρια του Γερμανού συνθέτη πέφτουν το 1934. Με τη βοήθεια ενός φοιτητή νομικής και σπουδαστή λατινικών, ο Ορφ επιλέγει 24 από τα ποιήματα και τα μελοποιεί, εντάσσοντάς τα στο είδος της μουσικής που ο ίδιος αποκαλεί «σκηνική καντάτα».
Καμερατα
Η σύνθεση χωρίζεται σε τρία μέρη (Άνοιξη, Στην Ταβέρνα, Η Αυλή της Αγάπης) και πραγματεύεται θέματα «άρρηκτα συνδεδεμένα με την ανθρώπινη φύση, όπως ο έρωτας, η διασκεδαση, η τύχη, η άνοιξη, η ομορφιά, η λαγνεία, η φύση» λέει ο κ. Πέτρου. «Η προσέγγιση αυτών των θεμάτων γίνεται μάλιστα με τρόπο “πιπεράτο” και αθυρόστομο, δίνοντας στο έργο μία ανάλαφρη χιουμοριστική διάσταση και κάνοντας θεματολογία του διαχρονική».
Tα Carmina Burana κάνουν πρεμιέρα στη Φρανκφούρτη, την 8η Ιουνίου 1937. Η “πρώτη” είναι θριαμβευτική και το ναζιστικό καθεστώς αγκαλιάζει την σύνθεση του Ορφ, παρά την τολμηρή θεματολογία του και τους σεξουαλικούς συνειρμούς που προκαλεί. Το έργο καθιστά τον συνθέτη γνωστό στους πολιτιστικούς κύκλους της ναζιστικής Γερμανίας και το έργο γίνεται το σήμα κατατεθέν της “ανανεωτικής κουλτούρας” του Τρίτου Ράιχ. Σύμφωνα με τα όσα γράφει εκείνη την εποχή το ιδεολογικό όργανο του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος Λαϊκός Παρατηρητής, η καντάτα του Ορφ είναι «το είδος της καθαρής, τρικυμιώδους μα πάντοτε πειθαρχημένης μουσικής που απαιτούν οι καιροί μας». Μετά το ανέβασμά τους στην Σκάλα του Μιλάνο, το 1942, τα Carmina Burana επισφραγίζονται ως το έργο που εκφράζει όσο κανένα άλλο το φασιστικό ιδεώδες.
Μετά την πρεμιέρα, ο Ορφ γράφει στους εκδότες του: «Ό,τι έχω γράψει μέχρι σήμερα και εσείς έχετε, δυστυχώς, εκδόσει, μπορεί να καταστραφεί. Η συλλογή των έργων μου ξεκινά με τα Carmina Burana». Παρά τη βολονταριστική έξαρση του 41χρονου Γερμανού συνθέτη, κανένα έργο του δεν κατάφερε να πλησιάσει τη δημοφιλία των Carmina Burana.
«Ο Ορφ προσπάθησε να επαναλάβει την επιτυχία των Carmina Burana, ωστόσο κανένα έργο του δεν απέκτησε ανάλογη αίγλη» εξηγεί ο Γιώργος Πέτρου. «Αυτό δεν οφείλεται στην έλλειψη ποιότητας, αλλά ίσως στο ότι εμείς δεν είμαστε ανοιχτοί σε άλλες συνθέσεις πέρα από αυτές που θεωρούνται του κλασικού ρεπερτορίου».
Η έλλειψη συνέχειας στο έργο του Ορφ σίγουρα διαψεύδει όσους τον χαρακτηρίζουν τον μεγαλύτερο συνθέτη του 20ού αιώνα. «Οι Beatles δεν έβγαλαν μόνο ένα hit, αλλά συνέθεσαν πολλές επιτυχίες στη μουσική τους πορεία. Σίγουρα υπήρξαν συγκροτήματα της εποχής τους που κατάφεραν να βγάλουν μεγαλύτερες επιτυχίες, δεν κατόρθωσαν ωστόσο να καθιερωθούν με το πέρασμα του χρόνου. Αυτή ακριβώς είναι η διαφορά του Καρλ Ορφ σε σχέση με άλλους συνθέτες, όπως τον Σοστακόβιτς, το “ιερό τέρας” του 20ού αιώνα που μετρά 40 χρόνια ιστορίας”.
Ο πολυβραβευμένος αρχιμουσικός και καλλιτεχνικός διευθυντής της Καμεράτα, Γιώργος Πέτρου.
Το γεγονός ότι τα Carmina Burana αποτελούν έργο-ορόσημο για την μουσική παραγωγή του 20ού αιώνα είναι μία ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με την κλασική μουσική κυρίως οι μη μυημένοι στο είδος. «Το έργο διακρίνεται από την αμεσότητά του και μας εισάγει με τρόπο εντυπωσιακό στο συμφωνικό ήχο, τη συμφωνική μουσική και την ομορφιά της ανθρώπινης φωνής, τόσο σε χορωδιακό όσο και σε σολιστικό επίπεδο» λέει ο κ. Πέτρου.
Αναμνηστικό γραμματόσημο για τον Ορφ
Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι αμερικανικές αρχές άφησαν ελεύθερο τον Ορφ, θεωρώντας πως δεν είχε σχέσεις με το ναζιστικό καθεστώς. Έζησε την υπόλοιπη ζωή του στη Δυτική Γερμανία, όπου και πέθανε το 1982, σε ηλικία 86 ετών.
Λίγο καιρό αφού απαλλάχθηκε από οποιαδήποτε υποψία σύνδεσης με το Τρίτο Ράιχ, ο Ορφ έγραψε ένα απολογητικό γράμμα στον νεκρό Χούμπερ, το οποίο δεν δημοσιεύτηκε ποτέ. Η υποψία ότι έτρεφε φιλοναζιστικές αντιλήψεις ακολουθεί πάντοτε το έργο του Γερμανού συνθέτη και ίσως αποτελεί έναν λόγο που οι συνθέσεις του παραμένουν άγνωστες στο ευρύ κοινό, με εξαίρεση φυσικά τα Carmina Burana. Η ειρωνία της ιστορίας ήθελε πάντως τον Καρλ Ορφ να είναι ο πιο επιτυχημένος συνθέτης στην εφαρμογή της σοσιαλδημοκρατικής αρχής εκείνης της εποχής, που ήθελε την μουσική να απευθύνεται όχι μόνο στην ελίτ της αστικής τάξης, αλλά και στις λαϊκές μάζες. Σημαντικότερο έργο του υπό αυτό το πρίσμα είναι το Schulwerk που προοριζόταν για τη μύηση παιδιών στις αρχές της μουσικής και γνώρισε μεγάλη απήχηση σε σοσιαλιστικά και μη καθεστώτα.
70 και πλέον χρόνια μετά την κατάρρευση του Τρίτου Ράιχ, η δημοφιλία των Carmina Burana δείχνει να αντέχει στη ρετσινιά του φιλοναζί που έβλαψε τόσο τον Ορφ. Και αν η ιστορία άφησε ερωτηματικά για την ποιότητα του Ορφ ως ανθρώπου, δεν άφησε καμία αμφιβολία για την ποιότητα των Carmina Burana.
Του Θοδωρή Χονδρόγιαννου- www.insidestory.gr
