Μετά τις καταθέσεις των μαρτύρων κατηγορίας το απόγευμα της 4ης Νοεμβρίου κλήθηκαν οι μάρτυρες υπεράσπισης. Τρεις υποστράτηγοι, οι Ιωάννης Τριλίβας διοικητής της 5ης Μεραρχίας, Γεώργιος Βαλέττας και Κωνσταντίνος Αξελός, ο συνταγματάρχης Νικόλαος Ραγκαβής, ο ανώτερος υπάλληλος του Γενικού Λογιστηρίου Γεώργιος Μαντζαβίνος και ο διευθυντής του υπουργείου Εξωτερικών Γεώργιος Λαγουδάκης εξετάστηκαν μέσα σε λίγες ώρες.
του Γιώργου Καραγιάννη-www.imerodromos.gr
Τις περισσότερες ερωτήσεις στους στρατιωτικούς υπέβαλε ο Γ. Χατζανέστης σε μια προσπάθεια να αποκρούσει την κατηγορία ότι διηύθυνε τη Στρατιά της Μικράς Ασίας εκ του μακρόθεν , ότι δεν ήταν αρεστός στο στράτευμα καθώς και πως έστειλε αναίτια δυνάμεις στη Θράκη. Οι αναφορές σε λεπτομέρειες ( π.χ. για το πώς έκανε τις επιθεωρήσεις ο αρχιστράτηγος ) προκάλεσαν ορισμένες φορές την παρέμβαση του προέδρου του Στρατοδικείου. Οι μάρτυρες στρατιωτικοί που ήταν πολύ προσεκτικοί στα όσα έλεγαν ( άλλωστε και γι’ αυτούς επεκρέματο ο κίνδυνος να παραπεμφθούν στο Στρατοδικείο) περιέγραψαν με τα μελανότερα χρώματα την κατάσταση που επικρατούσε στη Στρατιά εκείνες τις τραγικές μέρες.
Χατζανέστης: Μήπως γνωρίζετε εάν υπήρχον ανυπότακτοι εις την Μικράν Ασίαν; Και πόσοι;
Βαλέττας: Πολλοί, 20.000 ίσως.
Χατζανέστης: Εάν ενθυμήσθε, εκοινοποίησα τότε διάταγμα αμνηστείας και πόσοι παρουσιάσθησαν το όλον;
Βαλέττας: 450, αν δεν απατώμαι…
Χατζανέστης: Διέταξα ή δεν διέταξα να έλθη από την Θράκην μία Μεραρχία;
Βαλέττας: Μάλιστα…
Χατζανέστης: Ενθυμείσθε τι συνέβη με αυτήν την Μεραρχίαν;
Βαλέττας: Οι άνδρες δεν ήθελον να αποβιβασθούν και εστασίασαν…
Πρόεδρος: Δια την αποστολήν των στρατευμάτων εις την Θράκην σας εζητήθη η γνώμη;
Βαλέττας: Ο κύριος αρχιστράτηγος έλαβε μίαν ωρισμένην απόφασιν ως προς αυτό το ζήτημα εξ’ Αθηνών…
Ο Ν. Στράτος ρωτά για τις συσκέψεις που έγιναν τις τελευταίες ημέρες στη Σμύρνη στις οποίες υποστήριξε να μη γίνει εκκένωση αλλά να συνεχιστεί η αντίσταση εν’ όψει των διαπραγματεύσεων ειρήνης και ο Βαλέττας το επιβεβαιώνει χρησιμοποιώντας πολύ προσεκτικές εκφράσεις: « Δεν ενθυμούμαι ακριβώς, αλλ’ η επίσκεψίς σας δεν αφεώρα εις την παροχήν διαταγών δια την εκκένωσιν της Μικράς Ασίας».
Η καταχρέωση της Ελλάδας για ένα άδικο πόλεμο
Ο λόρδος Κώρζον (με το μουστάκι) με τον Βρετανό πρωθυπουργό Μπάλντουιν
Ο ανώτερος υπάλληλος του Γενικού Λογιστηρίου του Κράτους Γεώργιος Μαντζαβίνος με την κατάθεσή του έδωσε την ευκαιρία να αποκαλυφθεί η καταχρέωση της φτωχής Ελλάδας και η κατασπατάληση κάθε δημόσιου πόρου για τη διεξαγωγή ενός άδικου πολέμου και την εξυπηρέτηση των συμφερόντων των αγγλογάλλων ιμπεριαλιστών. Ο κατηγορούμενος Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης τον ρώτησε: « Κύριε μάρτυς ως υπάλληλος του Γενικού Λογιστηρίου συνειργάσθητε μετ’ εμού εις απάσας τας ληψοδοσίας τας οποίας είχε το υπουργείον των Οικονομικών καθ’ όλην την διάρκειαν της υπουργείας μου;
Μαντζαβίνος: Μάλιστα.
Πρωτοπαπαδακης: Δύνασθε να μας είπητε εκ ποίων πηγών επρομηθευόμεθα τα χρήματα , τα οποία μας εχρειάζοντο καθ’ όλον το διάστημα δια τας δαπάνας του Στρατού;
Μαντζαβίνος: Εκ δανείων.
Πρωτοπαπαδακης: Μόνον εκ δανείων;
Μαντζαβίνος: Και μερικά χρήματα εκ των τακτικών πόρων.
Πρωτοπαπαδάκης: Ποίαν εργασίαν εκάμναμεν δια να ευρίσκωμεν αυτά τα χρήματα των τακτικών πόρων; Θα σας παρεκάλουν ν’ αναπτύξητε ολίγον εκτενώς εις το δικαστήριον την εργασίαν αυτήν.
Μαντζαβίνος: Μάλιστα. Τα ταμεία ευρίσκοντο εν δυσχερεία αφορήτω. Οι τακτικοί πόροι δεν επήρκουν εις τα έξοδα του πολέμου.
Πρόεδρος : Εις ποίαν εποχήν;
Μαντζαβίνος: Ομιλώ δια την υπουργείαν του κυρίου Πρωτοπαπαδάκη.
Πρόεδρος: Κατά ποίον χρόνον είπετε μας.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος σε περίπατο στο Παρίσι, στα μέσα της δεκαετίας του 1920.
Μαντζαβίνος: Από του Μαρτίου 1921 μέχρι τέλους Απριλίου 1922. Η κυβέρνησις ηναγκάσθη να κάμη το πρώτον δάνειον της αναγκαστικής κυκλοφορίας 550 εκατομμυρίων το οποίον εξηντλήθη εις διάστημα 4-5 μηνών. Κατόπιν έκαμεν άλλο δάνειον προσωρινόν 150 εκατομυρίων, το οποίον εξηντλήθη εις διάστημα ενός και ημίσεος μηνός. Κατόιπιν επορίζετο τα χρήματα εκ προκαταβολών της Εθνικης Τραπέζης, αι οποίαι εδίδοντο κατά σταγόνας και αι οποίαι μόλις επήρκουν να καλύψωσι τας πολεμικάς δαπάνας. Από του Απριλίου του 1922 και πέραν ηδύνατο πλέον να υπολογίση το δημόσιον ταμείον επί ενός ποσού 1.600.000 και επομένως ήτο και γενναιότερον εις έξοδα.
Πρωτοπαπαδάκης: Εκτός των πόρων αυτών κύριε μάρτυς , προσεποριζόμεθα χρήματα και από όλα τα επαρχιακά ταμεία του Κράτους δια τας ανάγκας του Στρατού;
Μαντζαβίνος: Μάλιστα. Κατά τους μήνας Αύγουστον, Σεπτέμβριον , Οκτώβριον, Νοέμβριον, Δεκέμβριον και Ιανουάριον αι δυσχέρειαι ήσαν αφόρητοι και ηναγκαζόμεθα ν’ αποστραγγίζωμεν και όλα τα επαρχιακά ταμεία.
Πρωτοπαπαδάκης: Απέναντι των υποχρεώσεων , τας οποίας είχον τα επαρχιακά ταμεία λ.χ. έν επαρχιακόν ταμείον είχεν εις το ταμείον 200.000 δραχμών μετρητά, είχεν υποχρεώσεις 180.000 δραχμών δια να πληρώση , από αυτό το ταμείον , πόσα λεπτά επαίρναμεν δια τον Στρατόν Και πόσα αφήναμεν δια τας άλλας υποχρεώσεις του ταμείου κατά μέσον όρον, με ποίαν αναλογίαν;
Μαντζαβίνος*: Σχεδόν τα επαίρναμεν όλα και αφήναμεν μόνον τα χρήματα δια τους μισθούς των υπαλλήλων. Κατά το διάστημα αυτό τα ταμεία πληρωμών σχεδόν ήταν κλειστά. Δικαιούχοι του Κράτους δεν ελάμβανον χρήματα , παρά ωρισμένην ποσότητα κατά ανωμάλους περιόδους…
(σ.σ. Ο Μαντζαβίνος στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1930 έγινε υπουργός Οικονομικών στις κυβερνήσεις Δεμερτζή και Μεταξά. Ένα μήνα μετά την κήρυξη της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου ο Μεταξάς τον διόρισε υποδιοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος. Τον Απρίλιο του 1941 με εντολή της ελληνικής κυβέρνησης ανέλαβε τη μεταφορά του χρυσού του ελληνικού κράτους στο εξωτερικό. Ο χρυσός φορτώθηκε στον αντιτορπιλλικό «Βασίλισσα Όλγα» και μεταφέρθηκε στην Κρήτη. Από εκεί με το βρετανικό καταδρομικό «Διδώ» μεταφέρθηκε στην Αίγυπτο.
Ο ελληνικός χρυσός κατέληξε στη Νότια Αφρική, όπου παρέμεινε ως το τέλος του πολέμου. Και μια λεπτομέρεια από τα «γυρίσματα» της Ιστορίας με τη σημασία της: Μαζί με τον Μαντζαβίνο ήταν τότε και ο 13χρονος γιός του Αντώνης . Εξήντα δύο χρόνια μετά , το 2003 επί κυβερνήσεως Σημίτη ο Αντώνης Μαντζαβίνος ως μέλος του Συμβουλίου Νομισματικής Πολιτικής της Τράπεζας της Ελλάδος ήταν ένας από εκείνους που συναποφάσισαν την πώληση 20 τόνων χρυσού από την κεντρική μας τράπεζα. Τελικά όποια σελίδα της ιστορίας του ελεύθερου ελληνικού Κράτους κι αν ανοίξεις θα ανακαλύψεις πως τα σόγια της άρχουσας τάξης πηγαίνουν βασίλειο σ’ αυτή τη χώρα ).
Ο Ζαίμης κωλυσιεργεί
Ο Αλέξανδρος Ζαΐμης διετέλεσε έξι φορές πρωθυπουργός, δύο φορές πρόεδρος της Βουλής , πρόεδρος της Γερουσίας, Ύπατος Αρμοστής της Κρήτης και Πρόεδρος της Δημοκρατίας στη δεύτερη περίοδό της. Ο μόνος μέχρι σήμερα έλληνας πολιτικός που κατέλαβε τόσα υψηλά αξιώματα.
Στο μεταξύ η ασθένεια του Γούναρη ενισχύει τα επιχειρήματα των μελών της κυβέρνησης που ζητούν να μην υπάρξουν καταδίκες σε θάνατο. Ο Αλέξανδρος Ζαίμης κωλυσιεργεί αρνούμενος να αναλάβει την ηγεσία της κυβέρνησης. Ο «πρωθυπουργός των δύσκολων περιστάσεων» γνωρίζει καλά τις απόψεις των «συμμαχικών» Δυνάμεων. Του τις είχαν μεταφέρει, από τις πρώτες μέρες που επέστρεψε στην Ελλάδα, οι πρεσβευτές της Μεγάλης Βρετανίας , της Γαλλίας και της Ρουμανίας και δεν θέλει να φορτωθεί τις ευθύνες για μια δικαστική απόφαση που απειλούσε να τινάξει στον αέρα τις εξωτερικές σχέσεις της χώρας. Το ίδιο ισχύει και με τον εκτελούντα χρέη πρωθυπουργού Κροκιδά που δηλώνει στον Πλαστήρα ότι δεν προτίθεται να στείλει πολιτικούς στο εκτελεστικό απόσπασμα. Ο υπουργός Συγκοινωνιών Πέτρος Καλλιγάς παραιτείται επικαλούμενος διαφωνίες για το Διάταγμα περί δημοσίων υπαλλήλων. Οι βρετανοί συνεχίζουν τις πιέσεις και το υπουργείο Εξωτερικών ειδοποιεί επίσημα την Επαναστατική Επιτροπή ότι σε περίπτωση εκτελέσεων η κυβέρνηση του Λονδίνου θα αποσύρει τον πρεσβευτή της από την Αθήνα.
Όσο για τον Πολίτη συνεχίζει να καταβάλλει προσπάθειες να αποτρέψει τις θανατικές καταδίκες. Έτσι υποβάλλει στον Λίντλει μια πρόταση που ίσως θα μπορούσε να δώσει λύση στο πρόβλημα: Δεν θα εκδίδονταν καταδίκες στην εσχάτη των ποινών και σε αντάλλαγμα η βρετανική κυβέρνηση θα παρείχε την εγγύηση ότι δεν θα επιτρεπόταν στους πρώην πολιτικούς η επιστροφή στην Ελλάδα αφού προηγουμένως οι ίδιοι έδιναν διαβεβαίωση γι’ αυτό στον Λίντλει.
Ο Σωτήριος Κροκιδάς ανέλαβε την πρωθυπουργία στις 17 Σπετεμβρίου 1922. Η Επαναστατική Επιτροπή είχε διορίσει πρωθυπουργό τον Αλέξανδρο Ζαίμη , αλλά επειδή απουσίαζε στο εξωτερικό ορίστηκε προσωρινός πρωθυπουργός ο Κροκιδάς πρόσωπο-μαριονέτα αφού την εξουσία την είχε η Επαναστατικη Επιτροπή. Παραιτήθηκε στις 14 Νοεμβρίου γιατί διαφωνούσε με την εκτέλεση των έξι.
Η πρόταση έγινε δεκτή αλλά καθυστερημένα όταν πλέον τα πράγματα είχαν αλλάξει και την ηγεσία του υπουργείου είχε αναλάβει ο Κ.Ρέντης. Μάλιστα τις τελευταίες ώρες πριν από την έκδοση της καταδικαστικής απόφασης ο νέος υπουργός υπέβαλε τροποποιημένη πρόταση προς τους βρετανούς με εγγυήσεις που ουσιαστικά θα εξόντωναν πολιτικά τους κατηγορουμένους. Και αυτή η πρόταση δεν έγινε δεκτή.
Θορυβημένη η Επαναστατική Επιτροπή από τις τελευταίες εξελίξεις έσπευσε να διαψέυσει τις «διαδόσεις» περί «διαφωνίας του κ. Πολίτου δια λόγους ουχί ασχέτους προς τας γνωστάς αντιλήψιες ωρισμένων κύκλων , επί ζητημάτων ουσιωδεστάτης σημασίας δια την εσωτερικήν ειρήνευσιν της χώρας και την εξωτερικήν προστασίαν αυτής». Σε διάψευση των «διαδόσεων» προχώρησε και ο Κροκιδάς χωρίς βεβαίως να γίνει πιστευτός αφού όλοι στην Αθήνα γνώριζαν τι γινόταν στο παρασκήνιο.
«Οι φυγάδες έρρεον»
Το Σάββατο 5 Νοεμβρίου, έκτη μέρα της δίκης, πρώτος μάρτυρας είναι ο ταγματάρχης Παναγιώτης Παναγάκος. Μετά την εκδήλωση της τουρκικής επίθεσης στις 13 Αυγούστου είχε σταλεί στο μέτωπο ως σύνδεσμος του Χατζανέστη. Απαντώντας σε ερωτήσεις του κατηγορουμένου αρχιστρατήγου περιγράφει αναλυτικά τη διάλυση και τον πανικό στο μέτωπο:
«… Όταν έφθασα εις Τουλού – Μπουνάρ , αντιμετώπισα μιαν αποκαρδιωτικής κατάστασιν. Οι φυγάδες ήσαν πολυπληθείς. Αι μεταγωγικαί υπηρεσίαι ήσαν συγκεντρωμέναι παρά τον σταθμόν άνευ διοικήσεως και προ παντός μη γνωρίζουσαι πού ευρίσκοντο αι μονάδες των (…) Αι μονάδες υπεχώρουν , όχι πλέον υπό την πίεσιν του εχθρού, αλλά κατά συμπάθειαν. Τουτέστιν, μία μονάς υπεχώρει , υπεχώρει και η άλλη (…) Εις Μπανάζ φυγάδες έρρεον , οι σιδηρόδρομοι καταλαμβάνοντο εξαπίνης υπό φυγάδων…».
Και ο απαραίτητος «κομμουνιστικός δάκτυλος»
Ο μάρτυρας αναφέρεται και στην δραστηριότητα των κομμουνιστών στρατιωτών του μετώπου και ο κατηγορούμενος Στράτος τον ερωτά για την επίδραση των κομμουνιστικών ιδεών στο στράτευμα.
Ν. Στράτος: Κύριε μάρτυς ,προηγουμένως ανεφέρατε περί επιδράσεως κομμουνισμού παρά τω στρατεύματι. Ήθελον να πληροφορήσητε το Δικαστήριον , εάν γνωρίζετε ότι υπήρχον στοιχεία εις το μέτωπον ανταποκρινόμενα προς τους εδώ κομμουνιστάς ή εάν εγένετο προπαγάνδα δια των εφημερίδων μόνον;
Παναγάκος: Δεν γνωρίζω. Αι γενόμεναι ανακρίσεις εις Ουσάκ και Μαγνησίαν, απέδειξαν την ύπαρξιν κέντρου κομμουνιστικού εις το Ουσάκ με διακλάδωσιν εις το μέτωπον. Εντεύθεν απεστέλλοντο εφημερίδες και διάφορα φυλλάδια κομμουνιστικά εντός δεμάτων, επίσης εστέλλοντο και κομμουνιστικαί εφημερίδες.
Ν. Στράτος: Δηλαδή ο «Ριζοσπάστης»;
Παναγάκος: Δεν ξέρω ακριβώς.
Ν. Στράτος: Το εν Ουσάκ κέντρον απετελείτο εκ πολιτών ή στρατιωτών; Ή ήσαν πολίται και στρατιώται;
Παναγάκος: Μόνον μεταξύ της φρουράς και κυρίως του αποσπάσματος τηλεγραφητών.
Ν. Στράτος: Κατά την υποχώρησιν μεταξύ των υποχωρουσών ομάδων εγένοντο εκδηλώσεις κομμουνιστικαί;
Παναγάκος: Βεβαίως. Έσπαζαν τα όπλα τους και εφώναζαν: «Ζήτω ο Κεμάλ».
Ν. Στράτος: Ανεφέρατε τας τοιαύτας ενεργείας εις την Κυβέρνησιν; Μήπως συνπεία τούτου διετάχθη παρά της δικαστικής αρχής η καταδίωξις του κομμουνιστικού κέντρου Αθηνών, ούτινος οι αρχηγοί εφυλακίσθησαν συνεπεία εντάλματος του Εισαγγελέως;
Παναγάκος: Δεν ηξεύρω.
Χατζανέστης: Τας ανακρίσεις ποίος τας διέταξε εις Μικράν Ασίαν; Δεν γνωρίζετε εάν τας διέταξα εγώ;
Παναγάκος: Όχι. Το πόρισμα της ανακρίσεως υπεβλήθη μίαν εβδομάδα προ της επιθέσεως του εχθρού.
Ν. Θεοτόκης: Πράγματι υπεβλήθη το πόρισμα της γενομένης κατά των κομμουνιστών ανακρίσεως δέκα ή δώδεκα ημέρας προ της εχθρικής επιθέσεως υπό της Στρατιάς. Εν τω μεταξύ διετάχθη η σύλληψις των αρχηγών του κομμουνιστικού κέντρου των Αθηνών. Εκ της γενομένης ανακρίσεως απεδείχθη ότι η ενέργεια ήτο πολύ σημαντικωτέρα παρ’ όσον υπετίθετο και η πολιτική Δικαιοσύνη ηττήσατο όπως λάβη γνώσιν της ανακρίσεως της γενομένης υπό της στρατιωτικής Δικαιοσύνης της Στρατιάς. Τι εγένετο κατόπιν δεν γνωρίζω.
Το 1915 ο Κωνσταντίνος Ζαβιτσιάνος εξελέγη πρόεδρος της Βουλής με την υποστήριξη των Φιλελευθέρων. Όμως στη συνέχεια δεν ακολούθησε τον Βενιζέλο στο κίνημα της Θεσσαλονίκης. Στη δικτατορία της 4ης Αυγούστου έγινε αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και στα πρώτα χρόνια της Κατοχής διοικητής της Εθνικής Τράπεζας.
Ο Ζαβιτσιάνος
Επόμενος μάρτυρας είναι ο Κωνσταντίνος Ζαβιτσιάνος .Κερκυραίος και πολιτικός αντίπαλος του κατηγορουμένου Θεοτόκη λέει γι’ αυτόν: «Είναι πολιτικός μου αντίπαλος , αντίπαλος της οικογενείας μου (…). Αλλά τούτο δεν είναι δυνατόν να με επηρεάση εις το να διακηρύξω με όλην την δύναμιν, την οποία μου δίδει η συναίσθησις ότι λέγω την αλήθειαν , ότι είναι εντιμότατος, λευκότατος…».
Κατηγορηματικός είναι και στην ερώτηση του επιτρόπου Γεωργιάδη αν υπήρχε δόλος: «… Δύνασθε να τον κατηγορήσητε δι’ ανεπάρκειαν , δι’ ωρισμένα σφάλματα, αλλά όχι δια δολίαν προάιρεσιν…
Ρωμανός ( συνήγορος): Δια τον κύριον Στρατηγόν ήθελον να ερωτήσω την γνώμην του μάρτυρος.
Ζαβιτσιάνος: Επίσης ότι είναι τίμιος πάντοτε και καλός συμπολίτης μας…
Στη διάρκεια της κατάθεσης του επόμενου μάρτυρα, υποστρατήγου Κωνσταντίνου Πάλλη προκαλείται σοβαρό επεισόδιο μεταξύ του προέδρου και του Ξ. Στρατηγού.
Πρόεδρος: Δεν νομίζετε ότι η γνώμη του (σ.σ. του Στρατηγού) έχει επίδρασιν και επί του Λαού ακόμη επί ζητήματος στρατιωτικού;
Πάλλης: Δεν ηξεύρω επί του Λαού.
Στρατηγός: Το βεβαιώ εγώ αυτό.
Πρόεδρος: Δεν σας επιτρέπω , καθήστε κάτω.
Στρατηγός: Έχετε όλον το δικαίωμα , αλλά νομίζω ότι η οργή σας…
Πρόεδρος: Θα σας στείλω στην φυλακήν.
Στρατηγός: Εφ’ όσον είμαι στα χέρια σας να με στείλετε.
Πρόεδρος: Ο κύριος φρούραρχος να τον πάρη…
