Η επιβλητική, ψηλόλιγνη φιγούρα, η χαρακτηριστική, βροντερή φωνή και η αρχαιοελληνική αύρα του Μάνου Κατράκη κυριάρχησαν στο θέατρο και τον κινηματογράφο μετά τη δεκαετία του ’50.
Όμως, πριν αναγνωριστεί καθολικά ως κορυφαίος ηθοποιός και θιασάρχης, είχε κερδίσει τον τίτλο του αγωνιστή της Δημοκρατίας. Έναν τίτλο που δεν του χαρίστηκε και σίγουρα δεν κέρδισε εύκολα.
Από το μέτωπο της Αλβανίας, στο ΕΑΜ και στην Εθνική Αντίσταση κατά τη διάρκεια της Κατοχής, ο ηθοποιός μπήκε στο στόχαστρο της Υπηρεσίας Εθνικής Ασφάλειας και αργότερα της περιβόητης Υποδιεύθυνσις Γενικής Ασφάλειας, λόγω της πεισματικής του άρνησης να υπογράψει «δήλωση μετανοίας και αποκήρυξης των κομμουνιστικών ιδεών». Τιμωρήθηκε γι’ αυτό με άγριες διώξεις, βασανισμούς και εξορία…
Το «Έθνος της Κυριακής» σε δημοσίευμά του είχε φέρει στο φως της δημοσιότητας ντοκουμέντα από τον «Φάκελο 20822» που είχαν ανοίξει οι μυστικές υπηρεσίες για να παρακολουθούν τις κινήσεις του ηθοποιού, ο οποίος «εμφορούνταν υπό κομμουνιστικών φρονημάτων». Για περισσότερα από 35 χρόνια ο φάκελος εμπλουτιζόταν από τους πράκτορες της Βασιλικής Χωροφυλακής, της Υπηρεσίας Πληροφοριών, της ΚΥΠ…
Ένα από τα πρώτα έγγραφα που είναι καταχωρισμένα στον «φάκελο φρονημάτων» του Μάνου Κατράκη φέρει την ημερομηνία 16 Σεπτεμβρίου 1946 κι έχει συνταχθεί από τον διοικητή του Τμήματος Θεσσαλονίκης της Εθνικής Ασφάλειας. Εκείνο το έτος ο ηθοποιός εμφανίζεται στο Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος. Κατά τον Πόλεμο του ’40 ο Κατράκης βρίσκεται στην πρώτη γραμμή του μετώπου και με την επιστροφή του εντάσσεται στο ΕΑΜ και στο ΚΚΕ κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, ενώ πολέμησε στην Εθνική Αντίσταση.
«Λαμβάνω την τιμήν, εις εκτέλεσιν της υπ. Αριθ. Υμετέρας Διαταγής, ν’ αναφέρω ότι ο εν τη περιλήψει σημειούμενος αφίχθη ενταύθα το έτος 1942 μετά του συγκροτήματος του Εθνικού Θεάτρου. Διαλυθέντος του ως άνω συγκροτήματος ο Κατράκης παρέμεινεν ενταύθα και συνεκρότησεν ερασιτεχνικόν θίασον από φοιτητάς, το πλείστον αριστερούς και ανεβίβασαν έργα κατά προτίμησην κομμουνιστικού περιεχομένου ”Ρήγας ο Βελεστινλής”, κ.ά. Παρερχομένου του χρόνου ήρχισε να προπαγανδίζη εντός του κύκλου των Καλλιτεχνών υπέρ των σκοπών του Κ.Κ.Ε. και επί Εαμοκρατίας λαμβάνει πλέον ενεργόν μέρος και κατευθύνει τους καλλιτέχνας της πόλεώς μας αναλόγως με τας επιδιώξεις του Κόμματος, χωρίς όμως ν’ αναμιχθή εις εγκληματικάς ή άλλας κολάσιμους πράξεις.
Ομοίως αναφέρω ότι παρά τας ερεύνας της υπηρεσίας ημών δεν διαπιστώσαμεν προσχώρησιν του προρρηθέντος εις τον ΕΛΑΣ. Νυν πληροφορούμεθα ότι ο Κατράκης εργάζεται εις τον αυτόθι θίασον της Κατερίνας Ανδρεάδου»
Ένα έτος πριν από τη δίωξη του Κατράκη για τις αριστερές του πεποιθήσεις και την εξορία του σε Ικαρία, Μακρόνησο και Αη Στράτη, οι σκοτεινές υπηρεσίες του κράτους φακέλωναν τον ηθοποιό.
Ο «Χαιρετισμός Εξορίστων»
Το 1947 ο Κατράκης εκδιώχθηκε, αρνούμενος να υπογράψει «δήλωση μετανοίας». Εξορίστηκε στον Αη Στράτη και στη Μακρόνησο, όπου γνώρισε τον Γιάννη Ρίτσο, τον Τζαβαλά Καρούσο και τον Γιάννη Χοντζέα. Στον φάκελο του ηθοποιού υπάρχει ο «Χαιρετισμός Εξορίστων» από τον «Αγ. Ευστράτιον» προς το «Β Συνέδριον Ειρήνης». Το 1950, οι εξόριστοι στον Αη Στράτη είχαν στείλει στον ΟΗΕ κείμενο με τίτλο «Η Ειρήνη αξίζει όλας τας ουσίας», το κείμενο φέρει την υπογραφή, μεταξύ άλλων, των Γιάννη Ρίτσου και Μενέλαου Λουντέμη.
Ο Γιάννης Ρίτσος και ο Μάνος Κατράκης σε Πολιτικό Στρατόπεδο της Μακρονήσου το 1949
«Ο Χαιρετισμός των εξορίστων διανοουμένων έχει ως εξής:
Εμείς, οι εξόριστοι λογοτέχναι και καλλιτέχναι, θύματα ενός πολέμου ”εν όψει”, εμείς, που δοκιμάσαμε στο στρατόπεδο Μακρονήσου μαζί με τις χιλιάδες τους συνεξόριστους μας τη φρίκη της μισαλοδοξίας, εμείς οι παρατεταγμένοι σ’ ένα ξερονήσι, μακρυά από τις πιο απλές χαρές ενός πνευματικού ανθρώπου, εμείς που είμαστε χρόνια εγκάθειρκτοι γιατί δεν δεχόμαστε να απαρνηθούμε τον ανθρωπισμό μας και την ελευθερία της σκέψης μας, απευθύνομε μέσα από το μαρτύριό μας θερμό χαιρετισμό προς το Συνέδριο της Ειρήνης. Σαν άνθρωποι που ζούμε τις πρώτες σκοτεινές ώρες της καταιγίδας, που χωρίς την αντίσταση όλων των ειρηνόφιλων λαών, είναι έτοιμη να ξεσπάση και με τα ομαδικά όπλα καταστροφής να σαρώση από τον πλανήτη μας το υλικό και πνευματικό οικοδόμημα που ύψωσαν αμέτρητες γενεές ανθρώπων, ευχόμαστε να μη γνωρίσουν άλλοι το δράμα το δικό μας.
Η σκέψις μας τρέχει, πέρα από τη θάλασσα που μας περιζώνει, στον Παρθενώνα, στην Αγιά Σοφιά, στη Νοτρ Νταμ Ντε Παρί, στις χιλιάδες τα εργοστάσια, στους πίνακες του Ραφαήλ, του Ρέμπραντ, του Γκρέκο, του Γκόγια, στα μουσεία, στα θέατρα, στις Πολυκατοικίες και τα χαμόσπιτα, στην Ποιητική κληρονομία του Ομήρου, του Αισχύλου και του Σαίξπηρ, στον Επιστήμονα, στον Εργάτη, στο Διανοούμενο, στον Υπάλληλο, σε όλους που μοχθούν για λίγη χαρά, στο Λονδίνο, στη Νέα Υόρκη, στο Παρίσι, στη Μόσχα, στη Ρώμη, στο Πεκίνο, στην Αθήνα, σε όλες τις πολιτείας του κόσμου και που, αν κάτι δε σταματήσει το κακό που έρχεται, θα γίνουν αύριο μια άμορφη μάζα ερειπίων, κοινός τάφος όλων.
Πιστεύοντα πως η υπόθεση της ειρήνης αξίζει όλες τις θυσίες σας ευχόμαστε επιτυχία στο έργο σας, για να μη γίνη ο πιο φοβερός απ’ όλους τους πολέμους ταφόπετρα που θα θάψη τον πολιτισμό της γης μας».
Το «Έθνος της Κυριακής» δημοσίευσε και το έγγραφο παράτασης του εξορισμού του Κατράκη, μία σελίδα τεσσάρων γραμμών που αναφέρει «Η Αστυνομική Διεύθυνσις Αθηνών, διά της υπ. αριθμ. 1576 Φ.27 από 133-3-51 αναφοράς της αναφέρει ότι, δυνάμει της υπ. αριθμ. 42 από 9-3-51 αποφάσεως (…) παρετάθη η ποινή εκτοπίσεως επί ένα έτος των κατώθι αναγραφομένων Κατράκης Εμμανουήλ του Χαραλάμπους».
Έξωση
Σύμφωνα με το βιογραφικό του Μάνου Κατράκη, το 1955 ιδρύει το Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο και εγκαθίσταται στον υπαίθριο χώρο του Πεδίου του Άρεως. Η συμμετοχή του κοινού είναι μεγάλη και επιτυγχάνει και καλλιτεχνικά. Το 1968 του έγινε έξωση από το Πεδίον του Άρεως. Όλα αυτά τα χρόνια, από την απελευθέρωσή του το 1952 μέχρι και τουλάχιστον το 1973, ο φάκελος του ηθοποιού «παχαίνει». Όλες του οι κινήσεις, οι συναναστροφές, κάθε λέξη που λέει, κάθε έργο που ανεβάζει, «φακελώνεται». Επί χούντας, τον Ιούνιο του 1970 η Γενική Διεύθυνσις Εθνικής Ασφάλειας ζητά πληροφορίες που περιέχει ο «φάκελος 20822».
Καταφθάνει απόρρητο σήμα από τα υπόγεια των μυστικών υπηρεσιών με αναλυτικό έγγραφο για τις κινήσεις του ηθοποιού, το οποίο ξεκινά με τις λέξεις «Εχομεν την τιμήν, εις απάντησιν του ύπερθεν σχετικού προς την ΥΓΑ Αθηνών να γνωρίσωμεν υμίν περί του εν θέματι τα κάτωθι».
Από τις πληροφορίες του επίμαχου εγγράφου, προκύπτει ότι ο Κατράκης φακελώθηκε πρώτη φορά το 1942, ενώ ανοίχθηκε ειδικός υποφάκελος στις 22 Οκτωβρίου 1959 κατόπιν διαταγής να «φωτογραφηθεί από την υπηρεσία Πληροφοριών». Μέσα από τα απόρρητα έγγραφα που συνέτασσαν οι στρατιωτικοί της χούντας, φαίνεται το μίσος που έτρεφαν για τους «εχθρούς», τους οποίους «τύλιγαν» σε μία κόλλα χαρτί και με συνοπτικές διαδικασίες βρίσκονταν σε μπουντρούμια.
«Συλληφθείς το έτος 1948 εξετοπίσθη δυνάμει αποφάσεως της ΕΔΑΝ Αττικής επί εν έτος εις Ικαρίαν, παραταθείσης δι’ έτερων αποφάσεων της αυτής Επιτροπής της εκτοπίσεώς του μέχρι του έτους 1952. Κατά τη διάρκεια της εκτοπίσεώς του εξηκολουθεί εκφραζόμενος μετά φανατισμού υπέρ των Κομμουνιστοσυμμοριτών και εν έτει 1950 εις τον φιλοκομμουνιστικόν τύπον εδημοσιεύθη έκκλησις αυτού και συνεξόριστών του προς τον ΟΗΕ συκοφαντικού διά την Ελλάδα περιεχομένου (…) Από του έτους 1955 ήρξατο ερχόμενος εις επαφήν με στελέχη της ΕΔΑ εργαζόμενος υπέρ του κομ/σμού. Επεσκέπτετο τα ενταύθα γραφεία των Ελληνοσοβιετικού και Τσεχοσλοβακικού Συνδέσμου και ελάμβανε έντυπον προπαγανδιστικού περιεχομένου (…)
Το έτος 1959 μεταβάς μετά του θιάσου του εις Κύπρον επεσκέφθη την Λέσχην της εκεί κομμουνιστικής Νεολαίας, ήλθον εις επαφήν με κομμουνιστικά στελέχη της Κύπρου (…) Το έτος 1960 ανεβίβασε το έργον ”ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ” (…) Το έτος 1962 συνεπέγραψεν έκκλησιν προσωπικοτήτων, δημοσιευθείσαν εις την ”ΑΥΓΗΝ” υπέρ αμνηστείας εις τους κρατουμένους κομμουνιστάς. Ανήκεν εις την Επιτροπήν διά την Διεθνή Υφεσιν και Ειρήνην.
Ητο μεταξύ των διοργανωτών της Β’ Μαραθωνίου πορείας Ειρήνης του 1964 (σ.σ.: ένα έτος μετά τη δολοφονία Λαμπράκη, πορεία που αποτέλεσε πάνδημο φόρο τιμής στη μνήμη του) και απήγγειλε στίχους σχετικούς με την κομμουνιστικήν ταύτην εκδήλωσιν. Το έτος 1965 μετέσχε συσκέψεως κομμουνιστών Νίκαιας σχετικώς με το γύρισμα κινηματογραφικής ταινίας ”Το μπλόκο της Κοκκινιάς’’»…
Κλειστές πόρτες
Όταν ο Μάνος Κατράκης επέστρεψε στην Αθήνα από τη Μακρόνησο, βρίσκει πόρτες κλειστές και δυσκολεύεται να βρει δουλειά. Εργάζεται περιστασιακά στο ραδιόφωνο, αλλά χάρη στην επιμονή του αρχίζει να καθιερώνεται.
Του Λευτέρη Μπιντέλα
