Τέσσερα θρυλικά δημόσια σχολεία και η πλούσια ιστορία τους

Το Πρώτο της Πλάκας, το Όγδοο των Πατησίων, το Δεύτερο της Πλατείας Βικτωρίας και το Έβδομο Αρρένων και Τέταρτο Θηλέων του Παγκρατίου, θρυλικά δημόσια σχολεία με πλούσια ιστορία που αξίζει  να θυμόμαστε.

της Αργυρώς Μποζώνη

Πίσω από τις πόρτες τους υπάρχουν χιλιάδες ιστορίες. Εκεί φοίτησαν πρωθυπουργοί και ακαδημαϊκοί, καλλιτέχνες και φιλόσοφοι. Τέσσερα ιστορικά σχολεία της Αθήνας και η πλούσια ιστορία τους, μας γυρίζουν πίσω στο χρόνο, όταν η γνώση και η μόρφωση ήταν προνόμιο λιγότερων μαθητών, και εκείνα στάθηκαν αληθινά σαν φάροι της παιδείας και της διαπαιδαγώγησης πολλών γενεών.

Το Α’ Γυμνάσιο και Λύκειο Αθηνών

To 1ο Πειραματικό Γυμνάσιο και Λύκειο Αθηνών ή αλλιώς το «Γεννάδειο», έχει μια μακρά ιστορία, συνδεδεμένη με αυτή της ίδρυσης του ελληνικού κράτους.Συνδέεται ιστορικά με το πρώτο σχολείο που λειτούργησε στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος, το Κεντρικό Σχολείο που ιδρύθηκε το 1829 στην Αίγινα από τον Ιωάννη Καποδίστρια. Ο οραματιστής Καποδίστριας ίδρυσε το σχολείο με σκοπό να εκπαιδεύονται οι νέοι που επρόκειτο να συνεχίσουν τις σπουδές τους σε πανεπιστήμια του εξωτερικού. Με τη δολοφονία του Καποδίστρια το 1831, το σχολείο αποδυναμώνεται και το 1834 αποφασίζεται η μεταφορά του στην Αθήνα, τη νέα πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους. Παράλληλα ονομάζεται Βασιλικό και ενισχύεται με κρατικά κονδύλια, καθώς θεωρείται το καλύτερο σχολείο αρρένων που δέχεται παιδιά από την Αθήνα και την επαρχία. Η περίοδος της βασιλείας του Όθωνα τελειώνει με την έξωσή του το 1862 και το σχολείο μετονομάζεται ξανά σε «Α΄ εν Αθήναις Γυμνάσιον».

Ο Καποδίστριας ήταν αυτός που επιστράτευσε τον Γεώργιο Γεννάδιοπροκειμένου να διδάξει στην Κεντρική Σχολή της Αίγινας, ήταν άλλωστε αυτός που συνέταξε τη γραμματική, αλλά και την ανθολογία των μαθημάτων της ελληνικής γλώσσας. Υπήρξε Γυμνασιάρχης και επόπτης, θέσεις που διατήρησε μέχρι το θάνατό του, το 1854. Ο φωτισμένος αυτός Δάσκαλος του Γένους, του οποίου το σχολείο μέχρι σήμερα διατηρεί το όνομα, σύμφωνα με τις μαρτυρίες, δεν ήταν μόνο ένας φωτισμένος δάσκαλος, αλλά και ένας παθιασμένος με τη γνώση και τη διάδοσή της άνθρωπος, που δε δίσταζε να βοηθήσει και να καθοδηγήσει τους οικονομικά ασθενέστερους μαθητές. Στο πάνθεον των καθηγητών, ανάμεσα στους Χορτάκη, Βάφα, Παυλίδη, Ψαρά και ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος ως δάσκαλος ιστορίας.

Οι εποχές αλλάζουν, όλο και περισσότεροι μαθητές εγγράφονται στα σχολεία και το Α’ Γυμνάσιο αρχίζει τις μετακινήσεις του. Ερχόμενο από την Αίγινα σε μια μικρή Αθήνα, στεγάζεται στην οικία Κλεάνθους, ένα αρχοντικό που ανήκε στον σπουδαίο αρχιτέκτονα της εποχής. Στεγάζεται μετέπειτα εκεί το Πανεπιστήμιο που μόλις έχει ιδρυθεί. Ακολουθεί η οικία Μπότσαρη (Καπνικαρέας και Μητροπόλεως), σε κτίριο του Βαρβακείου (Κορνάρου και Ερμού), ενώ στα τέλη του 19ου αιώνα μετακομίζει στην οδό Αδριανού. Κατά τη Μικρασιατική Καταστροφή τα μαθήματα γίνονται στο Βαρβάκειο,αλλά και στον ναό της Μητρόπολης, ενώ από το 1932 μέχρι το 1964 το σχολείο φιλοξενείται στο κτίριο Διαλησμά στην Πλάκα (Σχολείου και Επιχάρμου). Από τότε και μετά λειτουργεί σε νεοκλασικό της Ηπίτου.

Οι απόφοιτοί του αναδεικνύονται σε πολλές πτυχές της πολιτικής και κοινωνικής ζωής, ενώ το πλούσιο αρχείο που διαθέτει είναι ο αψευδής μάρτυρας της ιστορίας του. Το σχολείο διαθέτει και μια μεγάλη βιβλιοθήκη που περιλαμβάνει περίπου 4.500 τόμους και η οποία είχε αρχίσει να διαμορφώνεται ήδη από το ξεκίνημα του σχολείου στην Αίγινα. Στη βιβλιοθήκη ανήκουν και 352 τόμοι ιστορικής αξίας, που χρονολογούνται από τον 16ο μέχρι τον 19ο αιώνα.

Το 8ο Γυμνάσιο Πατησίων

Όταν έγινε το 8ο Γυμνάσιο Πατησίων όλοι έλεγαν πως επρόκειτο για το «μεγαλύτερο, ωραιότερο και τελειότερο» σχολείο της Αθήνας. Το ιστορικό σχολικό συγκρότημα ήταν κληρονομιά του Μιχαήλ Νομικού ο οποίος πριν πεθάνει, το 1900, κληροδότησε στο Δήμο Αθηναίων ολόκληρο το κτήμα του στα Πατήσια με τον όρο «να ιδρύση εν τω κτήματι τούτω οιαδήποτε σχολεία αρρένων και θηλέων, κατά το νεώτατον σύστημα, εις τα οποία να τεθεί το όνομα Μιχαήλ Κ. Νομικός» καλύπτοντας και τις οικονομικές του ανάγκες. Η ιστορία του διάσημου σχολικού συγκροτήματος ξεκινά το 1916 όταν λειτούργησε ως υπαίθριο σχολείο για προφυματικά παιδιά. Σε μια χώρα εξαιρετικά ταλαιπωρημένη, η περιοχή των Πατησίων έμοιαζε παράδεισος. Υγιεινό κλίμα, καθαρό νερό, πυκνή βλάστηση, οπωροφόρα δέντρα και πέντε γεύματα την ημέρα στους μαθητές που φοιτούσαν στο πρώτο υπαίθριο σχολείο στην Ελλάδα. Μέσα σε πολεμικό και ταραγμένο πολιτικό κλίμα, το σχολείο λειτουργεί μόνο λίγους μήνες. Η ήττα του Βενιζέλου ανακόπτει κάθε μεταρρύθμιση, ενώ αργότερα η Μικρασιατική καταστροφή και η άφιξη χιλιάδων προσφύγων, αλλάζουν όλα τα σχέδια περί εκπαίδευσης.

Στο κτήμα του Μιχαήλ Νομικού, στην οδό Νικοπόλεως 31-33, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Γεωργίου Πάντζαρη κτίζεται το σχολικό συγκρότημα που ολοκληρώθηκε το 1931 και στέγασε αργότερα το Η΄ Γυμνάσιο. Είναι ένα από τα σχολεία που έμειναν στην ιστορία ως «σχολεία Παπανδρέου» ή «σχολεία του ’30», με βάση τις αρχές της μοντέρνας αρχιτεκτονικής και σύμφωνα με τις νέες τάσεις της παιδαγωγικής. Στο προαύλιο του σχολείου, ο αρχιτέκτονας Νικόλαος Μητσάκης σχεδίασε το 1934 ένα παρεκκλήσι αφιερωμένο στους αρχαγγέλους Γαβριήλ και Μιχαήλ, σύμφωνα με την επιθυμία του ευεργέτη Μιχαήλ Νομικού, το οποίο αγιογραφήθηκε από τον ζωγράφο Σπύρο Παπαλουκά, φίλο του Μητσάκη.

Στο χορό της ιστορίας, το Η΄ Γυμνάσιο σχολείο διέκοψε τη λειτουργία του λόγω της κήρυξης του πολέμου του ’40 και αργότερα μετατράπηκε σε αποθήκη υλικών του αγγλικού στρατού. Στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής γίνεται αποθήκη και μαγειρεία των κατακτητών, ενώ στη διάρκεια των Δεκεμβριανών το σχολικό συγκρότημα και ο μικρός ναός υπέστησαν σημαντικές υλικές ζημιές από τα πυρά των αντιπάλων. Στη δεκαετία του ’50 αρχίζει να ακμάζει η γειτονιά των Πατησίων και ο αριθμός των μαθητών του σχολείου ξεπερνά τους 1.000. Η περιοχή αλλάζει όψη, αρχίζει η πυκνή δόμηση, ενώ λίγες δεκαετίες αργότερα αρχίζει και η πτώση της περιοχής που ασφυκτιά χωρίς ελεύθερους χώρους και πράσινο. Η λίστα των αποφοίτων του 8ου Γυμνασίου είναι ακόμα και σήμερα αξιοζήλευτη. Ανάμεσα στους μαθητές του 8ου, ο Πρωθυπουργός – Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Καραμανλής, ο διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου Δημήτρης Ροντήρης, ο ακαδημαϊκός Παναγιώτης Ζερβός, ο ποιητής Ανδρέας Εμπειρικός, ο φιλόσοφος Κορνήλιος Καστοριάδης, ο λογοτέχνης Άγγελος Τερζάκης, ο παραγωγός Φιλοποίμην Φίνος, ο συγγραφέας Τάσος Αθανασιάδης, ο συγγραφέας Αλέκος Σακελλάριος, ο ζωγράφος Μέντης Μποσταντζόγλου, ο σκηνοθέτης Μίνως Βολανάκης, ο συνθέτης Γιάννης Σπανός, ο ηθοποιός Τάκης Μηλιάδης, ο συνθέτης Παύλος Σιδηρόπουλος, ο σκηνοθέτης Γρηγόρης Γρηγορίου, ο τραγουδιστής Δημήτρης Μητροπάνος, ο συνθέτης Θάνος Μικρούτσικος, η μεσόφωνος Κική Μορφονιού, η τραγουδίστρια Μαρία Φαραντούρη.

Το σχολείο σήμερα έχει μαθητές και μαθήτριες από την Ελλάδα και από την Πολωνία, Ουκρανία, Ρουμανία, Μολδαβία, Αλβανία, Αίγυπτο, Συρία, Ινδία, Ζαΐρ, Νιγηρία, Σιέρα Λεόνε και Τανζανία. Καταγράφει την κοινωνική ιστορία της γειτονιάς και της Αθήνας εδώ και σχεδόν 100 χρόνια και τη σύνθεση της τοπικής κοινωνίας. Ως καθρέφτης των εκάστοτε συνθηκών, το 8ο εξακολουθεί να δίνει τις μάχες του για τη συντήρηση και βιωσιμότητά του και με τα εκπαιδευτικά του επιτεύγματα να είναι ακόμα και σήμερα σημαντικά.

Β’ Γυμνάσιο Αρρένων Αθηνών

Φυτώριο πολλών προσωπικοτήτων, ένα από τα πιο γνωστά κτίρια κατάληψης στην Αθήνα και πεδίο ιδεολογικών και πολιτικών συγκρούσεων, η «Βίλα Αμαλία» στέγαζε το θρυλικό 2ο Γυμνάσιο Αρρένων Αθηνών, ένα από τα πιο διάσημα αθηναϊκά σχολεία. Ο συνθέτης Λευτέρης Παπαδόπουλος, ο εικαστικός Αλέκος Φασιανός, ο σκηνοθέτης Θεόδωρος Αγγελόπουλος, ο αρχιεπίσκοπος Αλβανίας Αναστάσιος και ο συγγραφέας Χρήστος Γιανναράς, ο ζωγράφος Πέτρος Ζουμπουλάκης, ο ηθοποιός Τρύφων Καρατζάς, ο δημοσιογράφος Άγγελος Μαρόπουλος, ο ποιητής Μίλτος Σαχτούρης, ανάμεσα στους διάσημους μαθητές που φοίτησαν εκεί. Το 2ο Γυμνάσιο Αρρένων ιδρύθηκε το 1862 και πρωτολειτούργησε στην Πλάκα. Στις αρχές του 20ού αιώνα φιλοξενήθηκε στο κτίριο του πρώην Βασιλικού Τυπογραφείου στη Σταδίου, για να μεταστεγαστεί το 1932 και ως το 1973 στη συμβολή των οδών Αχαρνών και Χέυδεν. Το κτίριο του 19ου αιώνα φημολογείται πως είναι έργο σε προσχέδια του Ερνέστου Τσίλερ.

«Βίλα Αμαλία» ονομάστηκε από τους καταληψίες του χώρου το 1990, ενώ σήμερα το κτίριο ανήκει στο Δήμο Αθηναίων. Το σχολείο προερχόταν από τη συνένωση δυο κτιρίων με κοινή αυλή που ανήκαν στις οικογένειες Ράλλη και Αργυρόπουλου. Η έπαυλη Αργυρόπουλου, ακριβώς στη συμβολή των οδών Αχαρνών και Χέυδεν (η γνωστή σήμερα ως «Βίλα Αμαλία», όπου στεγάστηκε και το 2ο Γυμνάσιο) αποτέλεσε την κατοικία του πρεσβευτή Περικλή Αργυρόπουλου, ενώ η έπαυλη Ράλλη, στην πίσω πλευρά της άλλης, κατά μία εκδοχή αποτέλεσε την κατοικία του πρωθυπουργού της κατοχικής κυβέρνησης, Ιωάννη Ράλλη. Πάνω από 10.000 αριθμεί σήμερα ο Σύλλογος Αποφοίτων του 2ου Γυμνασίου Αρρένων Αθηνών, ενώ οι διάσημοι και μη απόφοιτοί του υποστηρίζουν ακόμα και σήμερα το πρωτοποριακό, για την εποχή του, σχολείο.

Στην ιστοσελίδα του 2ου Γυμνασίου Αρρένων Αθηνών, σε άρθρο του ο Λευτέρης Παπαδόπουλος αναφέρεται στο πολυδιαβασμένο βιβλίο του Χρήστου Γιανναρά, «Καταφύγιο Ιδεών», στο οποίο ο συγγραφέας εξιστορεί: «… Τη διαδρομή των έξι χρόνων στο Β’ Γυμνάσιο Αρρένων Αθηνών επρόκειτο να την κάνω με παρέα που σήμερα καυχιέται -και όχι άδικα- για τις διασημότητες που ανέδειξε. Ο πρώτος φίλος που έκανα και που έμεινε ο εγγύτερος όλα τα χρόνια, ήταν ο Θεόδωρος Αγγελόπουλος, σκηνοθέτης σήμερα με παγκόσμια αναγνώριση. Στην τάξη μας και ο Αλέκος Φασιανός, ο ζωγράφος, με τον οποίο όμως ποτέ δεν συνδέθηκα περισσότερο. Ξεχωριστός στην παρέα ο Λευτέρης Παπαδόπουλος κι αυτός πασίγνωστος σήμερα δημοσιογράφος και στιχουργός. Τον Θεόδωρο κι εμένα ο Λευτεράκης μας σνόμπαρε συστηματικά: έγραφε πιο πούρα δημοτική από μας, διάβαζε πιο προχωρημένη λογοτεχνία και του άρεσε να εμφανίζεται σαν τύπος λαϊκός και ολίγον μάγκας. Στην τάξη μας ήταν ακόμα ο Τρύφωνας Καρατζάς, σήμερα ηθοποιός, και ο Άγγελος Μαρόπουλος, δημοσιογράφος που τον έμαθε το πανελλήνιο στα χρόνια της δικτατορίας από τις εκπομπές του στην Ντόυτσε Βέλλε…».

Οι πόρτες του ιστορικού σχολείου άνοιξαν και πάλι μετά από 43 χρόνια, το 2016, πλήρως ανακαινισμένο έπειτα από την παρέμβαση του Δήμου Αθηναίων, στεγάζοντας το 2ο Γυμνάσιο Αθηνών. Η παράδοση του 2ου Γυμνασίου, βρίσκεται ακόμα ζωντανή μέσα στο κέντρο της Αθήνας, υπενθυμίζοντας την 150ετή σχεδόν λειτουργία του.

Το 7ο Γυμνάσιο Αρρένων και το 4ο Γυμνάσιο Θηλέων στο Παγκράτι

Το 7ο Γυμνάσιο ήταν από τα πρώτα γυμνάσια που λειτούργησαν στην πρωτεύουσα. Το 1923, το σχολείο επιτάχθηκε από το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων, για να στεγαστούν προσωρινά Μικρασιάτες πρόσφυγες. Το γνωρίζουμε από μια αναφορά που έκανε στις 31 Μαΐου 1924 ο πρόεδρος της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων Χένρυ Μοργκεντάου: «Το σχολείο αυτό, που βρίσκεται κοντά στο κέντρο της Αθήνας, αποτελείται από τρεις μεγάλες αίθουσες όπου στεγάζονται 22 οικογένειες ή 91 συνολικά πρόσωπα, από τα οποία μόνο 17 είναι άντρες και 7 από αυτούς είναι τόσο ηλικιωμένοι, ώστε δεν μπορούν να βοηθήσουν τις οικογένειές τους. Οι υπόλοιπες είναι γυναίκες, αρκετές από τις οποίες είναι άνω των 60 – 70 ετών. Οι περισσότερες έχουν στη φροντίδα τους τουλάχιστον τρία και σε μερικές περιπτώσεις και πέντε παιδιά». Ακολούθως περιγραφόταν η ζωή των κατοίκων του αυτοσχέδιου καταυλισμού. Οι Παγκρατιώτες ζητούν να εκκενώσουν οι πρόσφυγες το σχολείο, πράγμα που οδηγεί και στην ανέγερση του πρώτου αστικού προσφυγικού οικισμού στο Παγκράτι.

Με τους πολυάριθμους προσφυγικούς συνοικισμούς της Καισαριανής και του Βύρωνα και με το δεδομένο ότι δεν λειτουργούσαν σ’ αυτούς Γυμνάσια, αυξήθηκε υπερβολικά ο αριθμός των μαθητών του 7ου Γυμνασίου Αρρένων. Γι’ αυτό, επί κυβερνήσεως Ελευθερίου Βενιζέλου και υπουργίας Γεωργίου Παπανδρέου, θεμελιώθηκε το 1931 το σχολικό συγκρότημα, το οποίο δεσπόζει απέναντι από το Άλσος Παγκρατίου, στο οικοδομικό τετράγωνο το περικλειόμενο από τις οδούς Σπύρου Μερκούρη, Στράβωνος, Πρατίνου και Δούριδος, του οποίου τα εγκαίνια έγιναν το 1933. Η περιοχή ήταν χτισμένη με μικρά σπίτια και παράγκες στις όχθες των παραπόταμων του Ιλισού – η οδός Σπύρου Μερκούρη που βρίσκεται μπροστά από το σχολείο ήταν παραπόταμος αυτού του ποταμού που ξεκίναγε από τα Ιλίσια όπου πήρε και το όνομα του – ενώ η περιοχή αυτή γύρω από το σχολείο ονομαζόταν Βατραχονήσι γιατί είχε πολλά βατράχια.

Το σχολικό συγκρότημα επιτάσσεται τα χρόνια της Κατοχήςκαι μετατρέπεται από τους Ιταλούς σε στρατιωτικό νοσοκομείο ή σε στρατώνες, ενώ στο ίδιο κτίριο λειτουργεί και το περίφημο κατοχικό συσσίτιο για τους κοινωνικά ασθενέστερους της περιοχής. Την ίδια περίοδο οι μαθητές παίρνουν ενεργά μέρος στην Αντίσταση με τις μαθήτριες του 4ου Θηλέων να εντάσσονται στην αντιστασιακή οργάνωση «Λεύτερη Νέα». Στον αντιστασιακό αυτό πυρήνα παίρνουν μέρος η Άννα Συνοδινού, η Αλέκα Καρούμπαλου – Βάκη και η Ελένη Γλύκατζη – Αρβελέρ, η οποία πριν ήταν ενταγμένη σε μια άλλη αντιστασιακή οργάνωση, τη «Σπίθα». Αργότερα, η Ελένη Γλύκατζη γίνεται πρώτη γραμματέας της Ε.Π.Ο.Ν. Παγκρατίου.

Οι μαθήτριες του 4ου Γυμνασίου συμμετείχαν σε κοινούς αγώνες με τους μαθητές του 7ου Γυμνασίου: μοίραζαν τον παράνομο Τύπο, έγραφαν συνθήματα στους τοίχους κατά των κατοχικών δυνάμεων, έπαιρναν μέρος σε συλλαλητήρια, τα οποία οργανώνονταν στην Αθήνα.

Έχουν διασωθεί ορισμένοι στίχοι ενός τραγουδιού-συνθήματος που αναφερόταν στους αγώνες της μαθητιώσας νεολαίας του Παγκρατίου:

Όλοι μαζί οι τσίφτες του Εβδόμου
αφήστε τα βιβλία σας, τα θρανία σας
κι ελάτε στη μάχη του πεζοδρόμου
(- Εφημερίδα Αυγή, 27/9/2012)

Από τα πιο μαχητικά σχολεία του λεκανοπεδίου, 7ο και 4ο είναι πολιτικά δραστήρια και τις επόμενες δεκαετίες παίρνοντας μέρος σε συλλαλητήρια για το Κυπριακό (1963), ενώ την ίδια δεκαετία το μαθητικό δυναμικό της ευρύτερης περιοχής αυξήθηκε υπερβολικά. Τα σχολεία αντανακλούν μέχρι σήμερα την κοινωνική σύνθεση της περιοχής, ενώ το 1962 άρχισε να λειτουργεί το 13ο Γυμνάσιο Θηλέων, που αποτελούσε παράρτημα του 4ου Γυμνασίου Θηλέων. Από το 7ο Γυμνάσιο Αρρένων και το 4ο Γυμνάσιο θηλέων αποφοίτησαν μαθητές και μαθήτριες που αργότερα διακρίθηκαν στις επιστήμες, στις τέχνες, στα γράμματα, και στα κοινά. Σήμερα τα σχολεία έχουν συνενωθεί, το μαθητικό δυναμικό έχει μειωθεί, ενώ το επίπεδο της παρεχόμενης εκπαίδευσης συνεχώς υποβαθμίζεται, ένα σύμπτωμα της υποβάθμισης και της διάλυσης του δημόσιου σχολείου.