Το θέμα της στίξης και ειδικότερα του κόμματος είναι οπωσδήποτε τεράστιο, και όλες οι γραμματικές ομολογούν ότι δεν είναι δυνατόν να κωδικοποιηθούν όλες οι χρήσεις.
του Γιάννη Η. Χάρη*
Και εδώ συμφωνούν, μ’ έναν βαθύ αναστεναγμό, ακόμη και οι πιο έμπειροι και ειδικοί χρήστες, ακόμη και οι επαγγελματίες γραφιάδες, ή και οι επαγγελματίες διορθωτές: εμείς οι ίδιοι λ.χ. οι διορθωτές, ακόμη και σε δικό μας κείμενο, βάζουμε, βγάζουμε και ξαναβάζουμε, ατέλειωτα, ένα ρημάδι κόμμα, αμήχανοι και αναποφάσιστοι, κάποτε και σε πλήρη σύγχυση. Φοβούμαι όμως ότι αυτή η αντικειμενική αδυναμία γίνεται συχνά άλλοθι για έναν άκριτο υποκειμενισμό ή και αδιαφορία απέναντι στο ουσιαστικότατο αυτό θέμα.
Πάντως, πέρα από το σημαντικό αλλά σχετικά μικρό πεδίο της αντικειμενικής δυσκολίας να προβλεφθούν και να αντιμετωπιστούν όλες οι περιπτώσεις, υπάρχουν, αλίμονο, περιπτώσεις απολύτως κωδικοποιημένες και σαφέστατα διατυπωμένες σε όλες ανεξαιρέτως τις γραμματικές. Και αυτές καταρχήν οι περιπτώσεις δεν νοείται να ξεφεύγουν από εμάς τουλάχιστον τους επαγγελματίες διορθωτές –μια και μεσολαβούμε ανάμεσα στον συντάκτη οποιουδήποτε κειμένου και στον αναγνώστη, και το κόμμα είναι το ελάχιστο που μπορούμε επιτέλους να διορθώσουμε, ώστε να αποδίδεται αβίαστα το νόημα, και πολύ περισσότερο να αποδίδεται ακριβώς το επιθυμητό νόημα, και όχι κάποιο παραπλήσιο ή και αντίστροφο.
Θα σταθώ σε δύο βασικές και συστηματικές παρανοήσεις, παιδιά δύο εγκληματικά ανεύθυνων δασκαλίστικων ρήσεων: (1) ότι βάζουμε πάντοτε κόμμα πριν από το που, και (2) ότι ποτέ δεν βάζουμε κόμμα πριν από το και.
Διεκδικούν χαρακτήρα αυτονόητου αυτές οι ρήσεις, ενώ εξίσου προφανές είναι –ή θα έπρεπε οπωσδήποτε να είναι– αυτό που τονίζουν, όπως είπα, όλες οι γραμματικές, αυτό που προκύπτει από την καθημερινή χρήση, αν ακούγαμε έστω τη φωνή μας, πως πάρα πολύ συχνά δεν μπαίνει κόμμα πριν από το που και εξίσου συχνά μπαίνει κόμμα πριν από το και.
1. Όχι κόμμα πριν από το «που»
Αυτό που σου είπα να το ξεχάσεις
Τα νέα που άκουσα με θορύβησαν
Το βιβλίο που διάβασα ήταν βαρετό
είναι λίγες από τις άπειρες εκφράσεις όπου δεν μπαίνει κόμμα πριν από το που.
Δεν μπαίνει δηλαδή κόμμα όταν η πρόταση που εισάγεται με το που είναι βασικός προσδιορισμός, στοιχείο δηλαδή απαραίτητο για τον προσδιορισμό του υποκειμένου της κύριας πρότασης:
(α) Η ταινία που είδα χτες ήταν εξαιρετική: αν έμπαιναν κόμματα εδώ, θα είχαμε για κύρια πρόταση το εξής ασαφές: «Η ταινία ήταν εξαιρετική» (=ποια ταινία;), ενώ στη φράση:
(β) Αυτή η ταινία, που την έθαψαν όλες οι κριτικές, είναι εξαιρετική, τα κόμματα είναι επιβεβλημένα. Τόσο απλά.
Και τι πειράζει ένα παραπανίσιο κόμμα; Ιδού:
«οι ΗΠΑ απείλησαν ότι θα βομβαρδίσουν όλες τις χώρες, που υποθάλπουν την τρομοκρατία»: όχι, οι ΗΠΑ δεν θα βομβαρδίσουν όλες τις χώρες του πλανήτη, επειδή τάχα όλες ανεξαιρέτως υποθάλπουν την τρομοκρατία, αλλά κάποιες συγκεκριμένες, εκείνες που υποθάλπουν την τρομοκρατία·
«τα φάρμακα, που λαμβάνονται σε ανεξέλεγκτες δόσεις, είναι θανατηφόρα»: δεν είναι θανατηφόρα τα φάρμακα, ίσα ίσα μας γιατρεύουν, και γι’ αυτό άλλωστε τα παίρνουμε –όχι όμως σε ανεξέλεγκτες δόσεις·
«η καλή πράξη, που γίνεται με το ζόρι, παύει να είναι καλή πράξη»: αν διαβάσουμε χωρίς την παρένθετη φράση, έχουμε απλώς μια παραδοξολογία: «η καλή πράξη παύει να είναι καλή πράξη»· το ίδιο και χειρότερο συμβαίνει στο ακόλουθο:
«οι ηθικολογικές εξάρσεις εκείνων, που τις αποκαλύπτουν, καλλιεργούν ένα κλίμα ολοκληρωτισμού και σκοταδισμού»: τι σημαίνει τάχα: «οι ηθικολογικές εξάρσεις εκείνων καλλιεργούν…»;
«το τυρί, που έχει αρχίσει να μουχλιάζει, πρέπει να το πετάμε αμέσως»: αλίμονο αν πετάγαμε έτσι το τυρί· τότε γιατί το αγοράσαμε;
«η γνωστή τραγουδίστρια δήλωσε ότι δεν της αρέσουν οι άντρες, που μιλάνε με το τσιγάρο στο στόμα»: δεν είναι ομοφυλόφιλη η γνωστή τραγουδίστρια· απλώς δεν της αρέσει μια συγκεκριμένη μερίδα αντρών, τόσο μόνο.
2. Οπωσδήποτε κόμμα πριν από το «και»
Στο θέμα τού και πρέπει να ακούσουμε, όπως είπα, τη φωνή μας, ή να ξαναδιαβάσουμε, σαν αναγνώστες πια, αυτό που γράψαμε. Στην πολύ απλή πρόταση:
Μπήκε η Χαρά και ο Μανόλης, και ύστερα μπήκε η Νέλλη
μιλούμε για πρόσωπα που όλα έκαναν την ίδια πράξη, που όλα μπήκαν στον ίδιο χώρο, κατά την ίδια περίσταση και για τον ίδιο σκοπό, άρα με το και συνδέουμε ίδια, φαινομενικά, πρόσωπα και καταστάσεις, αλλά δεν συνδέουμε με τον ίδιο τρόπο, και γι’ αυτό απαιτείται κόμμα πριν από το και. Ενώ αλλιώς:
«ήταν μέγας εραστής των τεχνών, αγαπούσε τη μουσική, το θέατρο, την ποίηση, τον κινηματογράφο και το χορό πάνω απ’ όλα»: τι πάνω απ’ όλα; τον κινηματογράφο μαζί με το χορό; ή μόνο το χορό; Θέλει λοιπόν κόμμα, και εδώ, πριν από το και.
Ξεκίνησα με την απλούστερη περίπτωση, παρωνυχίδα στη σχετική παράβαση. Πιο σοβαρή είναι η παράλειψη του κόμματος όταν πρέπει να κλείσει κανονικά κάποια δευτερεύουσα, παρενθετική πρόταση που άνοιξε με κόμμα:
«υπέγραψαν, με την ιδιότητά τους αυτή και την έκκληση προς τον διεθνή οργανισμό»: έπρεπε να είναι αυτονόητο ότι χρειάζεται κάποτε να κλείσει η παρένθεση που άνοιξε με το κόμμα, να μπει δηλαδή κόμμα πριν από το και·
«κοιταχτήκαμε ερωτηματικά, μόλις ανοίξαμε το δέμα και καταλάβαμε το τεράστιο λάθος που είχε γίνει»: δεν ανοίξαμε πρώτα το δέμα, καταλάβαμε το λάθος, και τότε κοιταχτήκαμε, αλλά ανοίξαμε, κοιταχτήκαμε, και τότε, από το βλέμμα καθενός, από την έκφραση στο πρόσωπο του καθενός, τότε πια καταλάβαμε πως είχε γίνει λάθος.
Λεπτομέρειες; Πάμε παρακάτω, σε σοβαρές παρανοήσεις:
«κυριαρχούσε ο ρυθμός και μια περίπλοκη κίνηση διαρκής και υστερική και βεβαίως ο υπέροχος λόγος του Ευριπίδη στη μετάφραση του Χειμωνά πήγε περίπατο»: εδώ διαβάζουμε ότι σε μια παράσταση κυριαρχούσε: (α) ο ρυθμός, (β) η περίπλοκη κίνηση, και (γ) ο υπέροχος λόγος του Ευριπίδη στη μετάφραση του Χειμωνά… –αλλά όχι, τώρα μόλις, στο τέλος αυτής της μακροσκελούς αλλά απολύτως βατής συντακτικά περιόδου, ανακαλύπτουμε πως όχι, δεν κυριαρχούσε και ο υπέροχος λόγος (όπως ακριβώς συνέδεσε το «και» με τα προηγούμενα, και αφού δεν υπήρξε κόμμα, να διακόψει τη σύνδεση)· αντίθετα, ο υπέροχος λόγος πήγε περίπατο·
«ούρλιαζαν τα σκυλιά και τα παιδιά, χωμένα κάτω απ’ τα σκεπάσματα, έτρεμαν απ’ το φόβο τους»: εδώ αργούμε να καταλάβουμε πως τα παιδιά δεν έκαναν χορωδία με τα σκυλιά, ουρλιάζοντας κι αυτά, μα ίσα ίσα έτρεμαν απ’ το φόβο τους.
Σ’ αυτή δηλαδή την περίπτωση, με το και συνδέονται σκόπιμα, για λόγους ύφους, προτάσεις διαφορετικές, αντιθετικές, προτάσεις που θα μπορούσαν να χωρίζονται με άνω τελεία ή και με τελεία· σ’ αυτή την περίπτωση, όταν μιλούμε, επειδή ακριβώς αλλάζει το νόημα, αλλάζει και ο τόνος της φωνής, και αυτή την αλλαγή (με τη μεγάλη πλέον παύση) αποτυπώνει στον γραπτό λόγο το κόμμα. Αλλιώς, νομίζουμε προς στιγμήν ότι το πρώτο ρήμα απλώνει την ενέργειά του και στην επόμενη πρόταση, μετά το και –για την ακρίβεια, δεν έχουμε καν αντιληφθεί ότι περάσαμε σε άλλη πρόταση, όπου θα αλλάξει το ρήμα, άρα η ενέργεια, άρα το νόημα.
Άλλο παράδειγμα:
«ήταν δύσκολη περίοδος για τα μικρά καταστήματα και τα συνοικιακά σουπερμάρκετ, όπως και στις μεγαλύτερες πόλεις, φύτρωναν το ένα μετά το άλλο»: κι εδώ, δεν ήταν δύσκολη περίοδος και για τα σουπερμάρκετ· αντίθετα, τα σουπερμάρκετ θριάμβευαν εις βάρος των μικρομάγαζων· ίδια είναι και τα επόμενα:
«ασχολήθηκε πια συστηματικά με την κολύμβηση και το τένις, έπειτα από δέκα ολόκληρα χρόνια, ήταν πια παρελθόν γι’ αυτόν»: δεν ασχολήθηκε με το τένις, μαζί με την κολύμβηση, όπως επιτάσσει η σύνδεση με το και· ίσα ίσα, έπαψε να ασχολείται με το τένις, κι αυτή την τεράστια διαφορά καλείται να την αποτυπώσει ένα απλό κόμμα·
«στην καινούρια παραγωγή του ζωγράφου κυριαρχούσε το λευκό χρώμα και το μαύρο, μαζί με μια περιορισμένη γκάμα του γκρίζου, περιοριζόταν να τονίζει κάποιες επιμέρους αλλά χαρακτηριστικές λεπτομέρειες»: δεν κυριαρχούσε το μαύρο μαζί με το λευκό· αντίθετα, το μαύρο περιοριζόταν… κτλ.
Τα υπόλοιπα, που δεν είναι και λίγα, στις γραμματικές μας.
*Ο Γιάννης Η. Χάρης είναι επιμελητής εκδόσεων, επιφυλλιδογράφος στην «Εφημερίδα των Συντακτών» και από το 1994 μεταφράζει το συνολικό έργο του Μίλαν Κούντερα (βραβείο λογοτεχνικής μετάφρασης του ΕΚΕΜΕΛ 2011 για τη Συνάντηση).
http://yannisharis.blogspot.gr/
