Η επιγραφή που δεσπόζει στην είσοδο της εκκλησούλας στην οδό Σουμελά στην Κυψέλη δημιουργεί την εντύπωση ότι ξέρουμε τα πάντα για τον Κωνσταντίνο Κανάρη, τον φυσικό αρχηγό των ναυτικών δυνάμεων κατά την Επανάσταση του 1821. Είναι ό,τι έχει απομείνει από την ιδιοκτησία του ήρωα, που έγινε πέντε φορές πρωθυπουργός, αφού από τη λιτή κατοικία του έχει απομείνει μόνο μια… μαρμάρινη πλάκα. Εκεί έζησε τα «Ιουνιανά», μια άγνωστη εμφύλια σύρραξη που έλαβε χώρα πριν από 150 χρόνια και άφησε πίσω της πάνω από 200 νεκρούς, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνεται και ο Αριστείδης, γιος του Μπουρλοτιέρη.
Της Χαράς Τζαναβάρα
Βασίλης Μαθιουδάκης
«Εις τον χώρον εφ’ ου ανεγέρθη η πολυκατοικία αύτη έκειτο η ταπεινή οικία εν τη οποία έζησε και απέθανεν εν έτει 1877 ο ήρως της Επαναστάσεως του 1821 ναύαρχος Κωνσταντίνος Κανάρης».
Με αυτές τις 30 λέξεις, που έχουν χαραχθεί στη μαρμάρινη πλάκα στην είσοδο της τυπικής πολυκατοικίας στην οδό Κυψέλης 56, η Πολιτεία «εξόφλησε» τις ηθικές υποχρεώσεις της απέναντι στον Μπουρλοτιέρη.
Το ιστορικό σπίτι είχε διατηρηθεί ώς το 1967, αλλά η άρνηση των τότε κυβερνώντων να το αγοράσουν έδωσε το «πράσινο φως» για να εξαφανιστεί ένα κομμάτι της σύγχρονης Ιστορίας…
Το 1843, δέκα χρόνια μετά την ανακήρυξη της Αθήνας ως πρωτεύουσας του ελληνικού κράτους, ο Κωνσταντίνος Κανάρης που είχε οριστεί υπουργός Ναυτικών στην κυβέρνηση Ανδρέα Μεταξά εγκαταστάθηκε προσωρινά σε ένα μικρό νοικιασμένο σπίτι στη σημερινή οδό Φιλελλήνων.
Αργότερα αγόρασε ένα κτήμα στην τότε αδόμητη Κυψέλη και έφτιαξε ένα λιτό σπίτι που ακολουθούσε την αθηναϊκή αρχιτεκτονική της οθωμανικής περιόδου, από τα οποία ελάχιστα δείγματα έχουν απομείνει στην Πλάκα.
Ηταν διώροφο, με μόνα στοιχεία τα κολονάκια που υποβάσταζαν τον εξώστη.
Στο εσωτερικό ακολουθούσε τη διάταξη των χώρων εποχής, με ένα μεγάλο καθιστικό στο κέντρο του ορόφου.
Στο μεγάλο μαρμάρινο τζάκι ο Κανάρης είχε γράψει το όνομά του και τη χρονολογία 1856, που θεωρείται ότι συνδέεται με την «ηλικία» της ιστορικής κατοικίας, όπως περιγράφει το 1936 στο περιοδικό «Νέα Εστία» (τεύχος 231) ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Χρήστος Αγγελομάτης.
Ο ίδιος αναφέρει ότι δίπλα υπήρχαν χαράγματα από σουγιά που είχε κάνει ο Κανάρης για να σημαδεύει σημαντικούς σταθμούς της ζωής του. Ακολουθούσε ένα μικρότερο δωμάτιο, που ήταν στην πρόσοψη και αποτελούσε τον χώρο ύπνου του ιδιοκτήτη.
Το μικρό σπίτι διέθετε και ξωκλήσι, ενώ περιστοιχιζόταν από κήπο όπου υπήρχαν μεγάλα πεύκα και ένα κιόσκι, που δημιουργούσαν ένα σκιερό χώρο στον οποίο ο ήρωας περνούσε πολλές ώρες. Είχε ιδιαίτερη αγάπη για τα φυτά και τα ζώα του κήπου.
Βασίλης Μαθιουδάκης
Ο Μπάμπης Αννινος, στο έργο του «Αι Αθήναι του 1850», ασχολήθηκε με το «ερημητήριο» του Κανάρη και περιγράφει ένα περιστατικό που έζησε σε μια επίσκεψή του.
Είχε βρει τον Μπουρλοτιέρη «περίλυπον σφόδρα», γιατί η σύζυγός του είχε θυσιάσει «τον αλέκτορα, τον οποίον ο ναύαρχος ιδιαιτέρως ηγάπα».
Σε αυτό τον χώρο, στις 2 Σεπτεμβρίου 1877 άφησε την τελευταία του πνοή ο Κωνσταντίνος Κανάρης, όντας εν ενεργεία πρωθυπουργός.
Από γενιά σε γενιά το σπίτι περιήλθε ως προικώον στην Αθηνά Μπαλτή, εγγονή του Κανάρη, που το διατήρησε με θρησκευτική ευλάβεια ώς τον θάνατό της το 1930, οπότε το κληρονόμησε η ψυχοκόρη της.
Τον πρώτο λόγο όμως είχε ο άνδρας της, ο υδραυλικός Μαούτσος, για τον οποίο δεν υπάρχουν περισσότερα βιογραφικά στοιχεία. Είναι όμως γνωστό ότι απευθύνθηκε στο Δημόσιο από το οποίο ζήτησε να αγοράσει το ακίνητο.
Το τίμημα ήταν 1,3 εκατ. δραχμές για το σπίτι και άλλα τρία εκατ. για 900 τετραγωνικά, τα οποία αντιπροσώπευαν μέρος του κτήματος που το περιέβαλλε. Οι αρμόδιοι έδιναν όμως μόνον 900 χιλιάδες δραχμές και έτσι η διαπραγμάτευση έληξε.
«Εδώ και λίγα χρόνια, στη στροφή του τραμ από την οδό Πατησίων προς την Κυψέλη, σε μιαν απότομη καμπή, εκεί, κατά τον παλιό Αη Γιώργη, επρόβαλλε ένα σπίτι που άθελα τραβούσε τα βλέμματα, ακόμη κι αν δεν ήξερε κανείς τι ήταν.
Μια τζαμαρία σ’ όλη σχεδόν την εσωτερική πρόσοψη του έδινε πρόσχαρη όψη και πάνω από τον τοίχο, που έκλεινε πλάγια την περιοχή, κυλούσαν οι κισσοί σχεδόν ως τη γη.
Στο βάθος του κήπου πελώρια πεύκα εσκόρπιζαν το σούσουρο εκείνο που πότε μοιάζει με απαλό θρόισμα, πότε, ανάλογα με της ψυχής την κατάσταση, με βόγγο», αναφέρει το δημοσίευμα της «Νέας Εστίας».
Ο Χρήστος Αγγελομάτης είχε εντοπίσει προφητικά την ασεβή συνέχεια, γράφοντας χαρακτηριστικά:
«Ο κισσός παιγνιδίζει ηλιόχαρος στα μάτια μόνο της φαντασίας και των αναμνήσεων, η τζαμαρία έχει πάθει κι αυτή τις μεταμορφώσεις που επιβάλλει το πνεύμα της εποχής κι ένα μανάβικο με τον μετριόφρονα τίτλον “Ο Κανάρης” έχουν καταλάβει το κάτω μέρος του σπιτιού […] Μια πινακίδα σαν κι αυτές που μπαίνουν χιλιάδες σε όλη την Ελλάδα, για να πετάγωνται κατόπι στα σκουπίδια, έλεγε πως στο σπίτι αυτό έζησε και πέθανε στα 1877 ο μπουρλοτιέρης Κωνσταντίνος Κανάρης […] Βέβαια, θα μπορούσε νάχη μεταβληθή το σπίτι του Κανάρη σε μουσείο. Ποιος όμως να φροντίση τέτοια πράγματα στην Ελλάδα; Σήμερα, το σπίτι του Κανάρη είναι ζαχαροπλαστείο, μανάβικο και κατοικία. Αύριο θα ‘ναι ταβέρνα ίσως, με την εικόνα του μπουρλοτιέρη ζωγραφισμένη στα κρασοβάρελα»…
Δυστυχώς τα πράγματα εξελίχθηκαν ακόμη χειρότερα. Ηταν η εποχή που η Κυψέλη είχε αναβαθμιστεί στο άτυπο χρηματιστήριο γης και στα μέσα της δεκαετίας του 1960, στο απόγειο της αντιπαροχής, το ταπεινό αλλά ιστορικό σπίτι κατεδαφίστηκε για να δώσει τη θέση του σε μια απρόσωπη πολυκατοικία και μια μαρμάρινη επιγραφή!
Από το ιστορικό ακίνητο διασώθηκε μόνο το εκκλησάκι του Κανάρη, που και αυτό είχε τις δικές του… περιπέτειες. Εχει κηρυχθεί διατηρητέο μνημείο από το 1968, αλλά καταστράφηκε ολοσχερώς από πυρκαγιά τον Ιούνιο του 1978.
Χρειάστηκε να περάσουν άλλα δέκα χρόνια για να ξεκινήσει η πιστή ανακατασκευή του με ευθύνη των αρμόδιων υπηρεσιών του υπουργείου Πολιτισμού. Η λακωνική επιγραφή πάνω από την είσοδο αποκαλύπτει τον αρχικό ιδιοκτήτη του.
Στο εσωτερικό του, εκτός από τις αγιογραφίες του τέμπλου υπάρχουν απεικονίσεις από τη δράση του ήρωα, καθώς και το ξύλινο στασίδι που καθόταν την ώρα του εκκλησιασμού. Εχει τοποθετηθεί μια αλυσίδα για λόγους προστασίας από τη φθορά αλλά και από σεβασμό στη μνήμη του ήρωα.
Το σπίτι και το εκκλησάκι ήταν οι χώροι που πέρασε χαρακτηριστικές στιγμές της ζωής του ο Κωνσταντίνος Κανάρης (1793-1877).
Στους χώρους του έζησε τις δύσκολες στιγμές της πολυτάραχης ζωής του, που παραμένει σε πολλά σημεία της άγνωστη.
Εχει πολιτογραφηθεί ως Ψαριανός, αλλά υπάρχουν μαρτυρίες σύμφωνα με τις οποίες γεννήθηκε και έζησε κάποια χρόνια στην Πάργα Θεσπρωτίας.
Εμεινε από παιδί ορφανός και η οικογένειά του εγκαταστάθηκε στα Ψαρά, όπου είχε τα πλοία ο θείος του και από τα οποία ξεκίνησε τη ναυτική του πορεία.
Το πραγματικό του όνομα ήταν Κωνσταντής Σπηλιωτέας και το Κανάρης, όπως αναφέρει ο γιος του Αριστείδης, προέρχεται από τη σύνθεση των Καν και Αρης, που προσδιορίζουν τον μειλίχιο και σώφρονα χαρακτήρα του ήρωα, ο οποίος απέδειξε τα στρατηγικά προσόντα του οργανώνοντας επιθέσεις με σημαντικές απώλειες για τον τουρκικό στόλο.
Ήταν από τους πιο στενούς συνεργάτες του Ιωάννη Καποδίστρια και ήταν γνωστός για τη φιλορωσική του στάση που τον έφεραν στις τάξεις των «ορεινών», της πιο προοδευτικής πολιτικής παράταξης μετά την ανακήρυξη του νεότερου ελληνικού κράτους.
Στον αντίποδα βρίσκονταν οι «πεδινοί», στους οποίους κυριαρχούσαν πιο συντηρητικοί πολιτικοί που έτρεφαν φιλικά αισθήματα προς τη Γαλλία.
Η σύγκρουσή τους κορυφώθηκε μετά την εκθρόνιση του Οθωνα και την πολιτική «μάχη» που ακολούθησε για την αναδιανομή των κέντρων εξουσίας.
Πρόκειται για τα «Ιουνιανά», τον άγνωστο εμφύλιο που σημάδεψε τη μεσοβασιλεία, την περίοδο ανάμεσα στην εκθρόνιση του Οθωνα και την έλευση του Γεωργίου, η οποία αποσιωπάται στα σχολικά εγχειρίδια, για προφανείς πολιτικές σκοπιμότητες.
Διήρκεσε από τις 18 ώς τις 20 Ιουνίου του 1863, αλλά άφησε πίσω του πάνω από 200 νεκρούς, όπως σημειώνει το φιλολογικό περιοδικό «Μπουκέτο» (τεύχος 17 του 1927).
Τυπικά η αφορμή ήταν η απόφαση της τότε κυβέρνησης να δώσει γενναία αποζημίωση σε Γάλλο επιχειρηματία για ζημιές που είχαν προκληθεί από θερμοκέφαλους στις εγκαταστάσεις του θεάτρου του. Λέγεται μάλιστα ότι είχε προηγηθεί παρέμβαση εκ Παρισίων…
Στις 15 του μηνός οι «πεδινοί» κατέθεσαν πρόταση μομφής, που δεν έγινε δεκτή από την πλειοψηφία της Εθνοσυνέλευσης, της τότε Βουλής. Τα επεισόδια συνεχίστηκαν και λέγεται ότι υποκίνησαν τον λήσταρχο Κυριάκο να καταλάβει επίκαιρες θέσεις στο κέντρο της πρωτεύουσας. Τα αίματα άναψαν και η Αθήνα, που τότε είχε μόλις 70.000 κατοίκους, μετατράπηκε σε πεδίο μάχης.
Οι «πεδινοί» έκαναν ορμητήριό τους τη μονή Πετράκη στο Κολωνάκι και περικύκλωσαν τα τότε ανάκτορα, όπου είχαν οχυρωθεί οι «ορεινοί».
Οι πολιορκημένοι επιχείρησαν έξοδο, με επικεφαλής τον Αριστείδη, γιο του Κωνσταντίνου Κανάρη, ο οποίος έφερε σε επιτυχία το εγχείρημα, αλλά έπεσε νεκρός από βόλι λίγες ώρες μετά. Τα πνεύματα ήταν τόσο οξυμένα, ώστε ο νεκρός στην ουσία ετάφη χωρίς την οικογένειά του, αφού υπήρχαν πληροφορίες ότι οι αντίπαλοι θα χτυπούσαν την ώρα της τελετής, όπως και έγινε, ευτυχώς χωρίς νέα θύματα.
Η πιο «μαύρη» ημέρα ήταν η 20ή Ιουνίου, με τη μεγάλη επιχείριση των «πεδινών» στα Χαυτεία, που άφησε πίσω της 80 νεκρούς.
Μόνον τότε οι πρέσβεις της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας πέτυχαν να κηρυχθεί ανακωχή και να σχηματιστεί η λεγόμενη κυβέρνηση του… οροπεδίου.
Το ευφυές προσωνύμιο δόθηκε από εφημερίδες της εποχής, γιατί πρωθυπουργός ορίστηκε πάλι ο «ορεινός» Μπενιζέλος Ρούφος και μετείχαν αρκετά στελέχη της παράταξής του, μεταξύ των οποίων πρωταγωνιστικό ρόλο είχε ο Κωνσταντίνος Κανάρης, αλλά είχαν αναλάβει υπουργικές θέσεις και οι «πεδινοί», που κατάλαβαν ότι θα έχαναν αν συνέχιζαν τις αιματηρές επιθέσεις.
1. Η πλατεία Κανάρη που έγινε Κυψέλης
Η οδός Κυψέλης, που διατρέχει την πιο πυκνοδομημένη περιοχή της πρωτεύουσας, καταλήγει στην πλατεία η οποία ώς τα μέσα της δεκαετίας του 1960 έφερε τιμητικά το όνομα του Κωνσταντίνου Κανάρη. Στο κέντρο της σημερινής πλατείας Κυψέλης βρίσκεται το άγαλμα του Μπουρλοτιέρη, που είχε φιλοτεχνήσει ο σπουδαίος γλύπτης Λάζαρος Φυτάλης. Η αρχική του θέση ήταν στο μέγαρο Νεγρεπόντη, στη διασταύρωση της λεωφόρου Αμαλίας με την Οθωνος, στο Σύνταγμα. Το 1937 όμως το αρχοντικό κατεδαφίστηκε και το ζεύγος Ουράνη το δώρησε στον Δήμο Αθηναίων, που το τοποθέτησε στη σημερινή του θέση.
2. Οι Αγιοι Απόστολοι
Το εκκλησάκι του Κανάρη δεν είναι αφιερωμένο σε κάποιον από τους προστάτες των ναυτικών, αλλά στους Αγίους Αποστόλους. Οι μορφές τους υπήρχαν στο κέντρο της σημαίας του Μπουρλοτιέρη, που την είχε πάντα μαζί του στις ριψοκίνδυνες επιθέσεις εναντίον του τουρκικού στόλου.
3. Ταράτσα με θέα
Ως την κατεδάφισή του, το ιστορικό σπίτι του Κανάρη διέθετε ένα ταρατσάκι που το αξιοποιούσαν τα παιδιά της γειτονιάς για να βλέπουν τσάμπα ταινίες που πρόβαλλε ο κινηματογράφος «Ριάλτο». Λειτουργούσε και ως θέατρο φιλοξενώντας έργα με πρωταγωνιστή τον αξέχαστο Βασίλη Λογοθετίδη.
