Οι συνέπειες του λιμού και της συνεπακόλουθης βοήθειας του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού είχαν πολλαπλή πολιτική και κοινωνική σημασία. Εκτός από τις ανθρώπινες απώλειες, η χρόνια έλλειψη αγαθών είχε καταστροφικές συνέπειες για την οικονομική και κοινωνική σταθερότητα καθώς συνέπιπτε με το αναπόφευκτο πρόβλημα των ελλειμμάτων του προϋπολογισμού κατά τη διάρκεια του πολέμου. Οι δύο αυτοί παράγοντες σε συνδυασμό προκάλεσαν καλπάζοντα πληθωρισμό, ο οποίος έλαβε τρομακτικές διαστάσεις προς το τέλος της Κατοχής.
Καταστροφικές ήταν οι συνέπειες στην κοινωνική συνοχή. Η καταφυγή στη μαύρη αγορά συχνά γινόταν ύστερα από την πώληση προσωπικού πλούτου και ιδιοκτησίας. Υπολογίζεται ότι περίπου 350 χιλιάδες ακίνητα άλλαξαν χέρια κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Μεγάλες περιουσίες έγιναν από την μαύρη αγορά, η οποία πρόσφερε σημαντικές ευκαιρίες πλουτισμού. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μια νέας τάξης η οποία είχε ευνοηθεί από την Κατοχή.
350.000 ακίνητα άλλαξαν χέρια στην Κατοχή σε εξευτελιστικές τιμές. Μετά τον πόλεμο οι πρώην ιδιοκτήτες, μέσω της Πανελληνίου Ομοσπονδίας Πωλησάντων Ακινήτων επί Κατοχής, ζητούσαν την ακύρωση αυτών των αγοραπωλησιών, Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο – Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
Έχει υποστηριχθεί ότι όταν αρχίζουν οι τακτικές αφίξεις των εφοδίων του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού, μετά την άνοιξη του 1942 και το κατοχικό κράτος ως αναγκαστικός διαμεσολαβητής στην διανομή τους ανασυντάσσεται. Ως αποτέλεσμα οι μικροί μαυραγορίτες χάνουν την μεγάλο μέρος των δραστηριοτήτων τους. Το μεγαλύτερο μέρος του ανεπίσημου εμπορίου περιέρχεται στα χέρια λίγων μαυραγοριτών οι οποίοι με την ανοχή ή τη στήριξη της κατοχικής κυβέρνησης δημιουργούν περιουσίες.
Η τακτική άφιξη των αγαθών της βοήθειας του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού προς την Ελλάδα άλλαξε τις ισορροπίες της πρώτης κατοχικής περιόδου ανάμεσα στις πόλεις και στην ύπαιθρο. Οι πόλεις μπορούσαν πλέον χάρη στα αγαθά της βοήθειας όχι μόνο να έχουν μια σχετική αυτάρκεια απέναντι στην ύπαιθρο αλλά και να στηρίζουν σε μερικές περιπτώσεις την ύπαιθρο με τα αγαθά που είχαν σε πλεόνασμα, όπως το πολύτιμο για τη βρεφική διατροφή γάλα σε σκόνη. Η αυτάρκεια αυτή των πόλεων προκάλεσε αυτοπεποίθηση στον αστικό πληθυσμό η οποία ήταν πλέον ορατή το καλοκαίρι 1943. Πολλοί αστοί είχαν την αίσθηση ότι η Απελευθέρωση πλησίαζε και τα χειρότερα είχαν περάσει. Αυτό δε σημαίνει ότι οι μαχητικές κινητοποιήσεις διακόπηκαν. Ωστόσο, καθώς πλέον ο κρατικός μηχανισμός ήταν αυτός ο οποίος διέθετε και διένειμε σημαντικά αγαθά, οι κινητοποιήσεις αυξήθηκαν κατά το καλοκαίρι 1943 και στράφηκαν προς κυβερνητικούς και διοικητικούς παράγοντες ζητώντας τη δίκαιη κατανομή τους.
Πολιτικό αποτέλεσμα της ξένης βοήθειας ήταν και το κύρος που προσέδωσε στις κατοχικές κυβερνήσεις η δυνατότητα διανομής των αγαθών που τους επέτρεψε να περάσουν σε αντεπίθεση εναντίον της υπαίθρου. Ιδιαίτερα, η τελευταία κυβέρνηση δοσιλόγων, αυτή του Ιωάννη Ράλλη μέσω των στρατιωτικών επιχειρήσεων των Γερμανών και των ντόπιων συνεργατών τους, των Ταγμάτων Ασφαλείας, επιχείρησε, βασιζόμενη οικονομικά στην ξένη βοήθεια, να ανακαταλάβει την ύπαιθρο η οποία δεχόμενη πολλαπλές πιέσεις είχε ακολουθήσει αυτόνομη πορεία στα πλαίσια της Αντίστασης.
Στρατηγικές επιβίωσης
Ο πληθυσμός των αστικών κέντρων που πλήττονταν περισσότερο στράφηκε αρχικά σε ατομικές λύσεις του επισιτιστικού προβλήματος. Ήδη από το καλοκαίρι του 1941, εκατοντάδες άτομα άρχισαν να μετακινούνται από την Αθήνα στην επαρχία, νόμιμα ή παράνομα, για να αναζητήσουν τρόφιμα στις παραγωγικές περιοχές με αποτέλεσμα την άνθιση της μαύρης αγοράς ή παράλληλων δικτύων αγοράς.
Αρχικά, η μετακίνηση αυτή είχε ατομική και ανοργάνωτη μορφή και τροφοδοτούσε κέντρα συναλλαγών κυρίως στις συνοικίες και μορφές πλανόδιου εμπορίου στους δρόμους της πόλης. Ο καθένας προσπαθούσε να επινοήσει μια λύση ανάλογα με την κοινωνική του θέση.
Στον αντίποδα των ατομικών λύσεων και της καταφυγής στη μαύρη αγορά βρισκόταν τα συσσίτια, τα τρόφιμα που δίνονταν με δελτίο, οι διανομές, η ανταλλακτική οικονομία και η πληρωμή σε είδος. Στους χώρους των εργαζομένων αναπτύχθηκε ένα συνεταιριστικό ρεύμα με στόχο τη συλλογική συναλλαγή με τους παραγωγούς είτε την οργανωμένη πίεση για διεκδίκηση από το κράτος και τις αρχές.
Από τον αγώνα για την επιβίωση στον αντιστασιακό αγώνα
Ο αγώνας για την επιβίωση σχετικοποιούσε τα όρια ανάμεσα στο νόμιμο και το παράνομο. Η κλοπή υλικών από επιταγμένα εργοστάσια μέσα στις σκληρές συνθήκες της κατοχής απλά μια παραβατική πράξη. Απέκτησε πολιτικό νόημα. Έγινε μια πράξη πολιτικής ανυπακοής και αντίστασης.
Ένα ακόμα πεδίο που ευνοούσε την ανάπτυξη της αντιστασιακής δράσης ήταν αυτό των κατοχικών συσσιτίων. Γύρω από τα συσσίτια αναπτύχθηκαν δίκτυα που υπεξαιρούσαν ποσότητες τροφίμων από τους δικαιούχους και τις διοχέτευαν στη μαύρη αγορά με στόχο το κέρδος. Ο έλεγχος που ασκούσαν οι υπηρεσίες του ΕΣ δεν μπορούσε να αποτρέψει το φαινόμενο αυτό. Η εικόνα διαφθοράς ενεργοποίησε τα μέλη του ΕΑΜ με στόχο την ανάληψη της διαχείρισης των συσσιτίων.
Η παρέμβαση του ΕΑΜ για μια δίκαιη διανομή των τροφίμων με δελτίο μετέτρεψε τα συσσίτια σε πεδίο συνάντησης του αγώνα των Αθηναίων για την επιβίωση με την οργανωμένη αντιστασιακή δράση. Το ΕΑΜ έδειχνε στην πράξη ότι μόνο με αυτό τον τρόπο ήταν δυνατό να αντιμετωπιστούν οι αρνητικές συνέπειες της στρατιωτικής Κατοχής.
Την αντίσταση σε αυτή την εξαθλίωση, ψυχική και σωματική του λαού, έθεσε ως κύριο στόχο του το ΕΑΜ (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο), η μεγαλύτερη και ισχυρότερη αντιστασιακή οργάνωση της χώρας κατά τη διάρκεια της Κατοχής, που ιδρύθηκε στις 27 Σεπτεμβρίου 1941, με πρωτοβουλία του ΚΚΕ. Το ΕΑΜ, αφού επισήμανε τους κινδύνους από την εξαθλίωση του λαού από την πείνα, έθεσε ως πρώτο σκοπό του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα την καθημερινή πάλη για την επιβίωση, ώστε να μη λυγίσει ο ελληνικός λαός από την πείνα, τις κακουχίες και τις υλικές στερήσεις.
Όπως έγραφε η μπροσούρα που έγραψε ο Δ. Γληνός και κυκλοφόρησε το 1942 κατά τη διάρκεια της Κατοχής με τίτλο «Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ» :
«Όταν αφήσεις το λαό να πεθάνει στους δρόμους, να κουρελιαστεί ψυχικά και σωματικά, και λες μετά ότι θα κάνεις στον κατάλληλο καιρό εθνικοαπελευθερωτικόν αγώνα, είσαι ένα συνειδητός απατεώνας και συνεργάτης του εχθρού. Γιατί είναι σαν να λες ότι θα βάλεις ένα κουφάρι να πολεμήσει. Ο εθνικοαπελευθερωτικός λοιπόν αγώνας αρχίζει από την καθημερινή πάλη για το ψωμί, για τα συσσίτια, για τα μεροκάματα, για τα φάρμακα, ενάντια στην εξαθλίωση του λαού και τη λιμοκτονία του».
Η εαμική οργάνωση της Εθνικής Αλληλεγγύης είχε ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων σκοπεύοντας κυρίως στην προσφορά βοήθειας στα θύματα της Κατοχής, στην οργάνωση διεκδικητικών αγώνων για τρόφιμα και αύξηση μισθών, στη συλλογή του πλεονάσματος από τις αγροτικές περιοχές και στη αναδιανομή του ανάλογα με τις ανάγκες και κυρίως στη φροντίδα για την προμήθεια τροφίμων στους αντάρτες.
Η οικονομία της Κατοχής
Για να πληρωθούν λοιπόν τα έξοδα κατοχής άρχισαν να τυπώνονται πληθωριστικές Δραχμές χωρίς αντίκρισμα σε ολοένα και μεγαλύτερους αριθμούς. Παρ’ όλα τα μέτρα που επιχειρήθηκαν για τη σταθεροποίηση της δραχμής, οι πιέσεις από τις υπέρογκες πληρωμές των εξόδων κατοχής και την κατάρρευση των εσόδων ήταν τέτοιες που το πρόβλημα συνεχώς επιδεινωνόταν. Η σωτηρία, έστω και προσωρινή, της Δραχμής ήταν απαραίτητη προκειμένου τα έξοδα των αρχών κατοχής να συνεχίσουν να πληρώνονται από την ελληνική κυβέρνηση και την Τράπεζα της Ελλάδος. Ως λύση για το πρόβλημα χρησιμοποιήθηκε από τον Νοϋμπάχερ η μεταφορά και πώληση στην Ελλάδα ενός σημαντικού ποσού σε χρυσά νομίσματα προκειμένου να πέσει ο πληθωρισμός, αλλά ταυτόχρονα να πληρωθούν και κάποια από τα έξοδα των αρχών κατοχής.
Τη διάρκεια της Κατοχής η ελληνική οικονομία αναδιοργανώθηκε για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες του Άξονα
Οικονομικός δοσιλογισμός
Ο οικονομικός δοσιλογισμός ευδοκίμησε σε σημαντικά πεδία της οικονομικής δραστηριότητας. Η οικονομική συνεργασία με τον κατακτητή αφορούσε μέρος του παλαιού επιχειρηματικού κόσμου αλλά και νεόπλουτους που προέκυψαν μέσα από τις ευκαιρίες που δημιουργούσε η κατοχή.
Το πρώτο αφορούσε το κύκλωμα προμηθειών και υπηρεσιών για τις στρατιωτικές δυνάμεις κατοχής.
Το δεύτερο την πραγματοποίηση δημόσιων έργων άμεσα συνδεδεμένων με τις στρατιωτικές ανάγκες τους, αεροδρόμια, στρατόπεδα, οχυρά, ναύσταθμοι, καταφύγια, δρόμοι κτλ.
Το τρίτο αφορούσε την παραγωγή, τη μεταφορά και τη διαχείριση πρώτων υλών και βιομηχανικών προϊόντων που χρειαζόταν η στρατιωτική οικονομία του Ράιχ και της Ιταλίας. Από μεταλλεύματα όπως χρώμιο, νικέλιο έως προϊόντα καπνού, υφάσματα και ντοματοπελτέ.
Το τέταρτο πεδίο αφορούσε τη διαχείριση της διεθνούς βοήθειας καθώς ο Ερυθρός Σταυρός αναγκαστικά κατέφευγε στις υπηρεσίες του δοσιλογικού κράτους για τη διανομή των αγαθών με αποτέλεσμα σημαντικό μέρος της βοήθειας να καταλήγει στη μαύρη αγορά.
Προκήρυξη του ΕΑΜ με την οποία καταγγέλλεται η προδοτική δράση των μαυραγοριτών και των χρηματιστών, Σεπτέμβριος 1943, Γενικά Αρχεία του Κράτους – Κεντρική Υπηρεσία
Ένα άλλο πεδίο εκμετάλλευσης αφορούσε τη διαχείριση των εβραϊκών περιουσιών μετά την εκτόπισή τους στα στρατόπεδα εξόντωσης.
Σε συγκεκριμένες περιόδους το 10% του εργατικού δυναμικού της χώρας, δηλαδή περίπου 300 χιλιάδες άτομα εργαζόταν σε υπηρεσίες άμεσα ή έμμεσα συνδεδεμένες με τους κατακτητές με τη διαμεσολάβηση Ελλήνων βιομηχάνων, επιχειρηματιών και εργολάβων. Οι εξευτελιστικές αμοιβές των εργατών οδηγούσε στη συσσώρευση κερδών για τους τελευταίους.
Τα υπέρογκα κέρδη που εξασφάλιζαν οι οικονομικοί συνεργάτες των κατακτητών έπρεπε να μετατραπούν σε πάγια περιουσιακά στοιχεία, δεδομένου των συνθηκών η αποθησαύριση αυτή έλαβε τη μορφή απόκτησης χρυσών λιρών και άλλων πολύτιμων μετάλλων, στην αγορά τραπεζικών μετοχών και κυρίως στην αγορά ακινήτων. Σύμφωνα με εκτιμήσεις που έγιναν μεταπολεμικά το τίμημα που καταβλήθηκε για την αγορά των ακινήτων ήταν ανάμεσα σε 1/16 και 1/20 της προπολεμικής τους αξίας ενώ οι κατοικίες έφταναν και ξεπερνούσαν μια μείωση του 1/100.
Οι Εβραίοι στην Αθήνα
Στην Ελλάδα, η εξόντωση των Εβραίων πολιτών ανήλθε σε ποσοστά από τα υψηλότερα στην Ευρώπη, συγκρίσιμα με τα γερμανικά προτεκτοράτα στην Ανατολική Ευρώπη. Από ένα σύνολο 70-80.000 Εβραίων Ελλήνων, λιγότερο από 10.000 επέζησαν, ποσοστό απωλειών μεταξύ 80 και 90%.
Στην Αθήνα το 1944 ο Λοχαγός των SS Ντίτερ Βισλιτσένι, ο οποίος είχε ηγηθεί των επιχειρήσεων εξόντωσης των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη, ζήτησε ονομαστικούς καταλόγους των Εβραίων της πρωτεύουσας από το ραβίνο, Ηλία Μπαρτζιλάι. Ο ραβίνος, ύστερα από τις εκτοπίσεις της Θεσσαλονίκης και με πληροφορίες από τον Ερυθρό Σταυρό στη Γενεύη ότι δεν υπήρχε κανένα ίχνος από τους εκτοπισμένους, αντιλαμβανόταν τον κίνδυνο που έκρυβε η παράδοση ενός τέτοιου καταλόγου στους Γερμανούς. Έτσι, ζήτησε αρχικά τη βοήθεια του αρχιεπίσκοπου Δαμασκηνού, ο οποίος και συμφώνησε να τον κρύψει σε κάποιο μοναστήρι. Τελικά ήρθε σε συνεννόηση με το Ε.Α.Μ. από το οποίο και δέχτηκε να «απαχθεί. Η φυγή του δυσκόλεψε ιδιαίτερα τους Γερμανούς και έπαιξε σημαντικότατο ρόλο στο να σωθούν εκατοντάδες Εβραίοι της Αθήνας.
Μαρτυρία της δημοσιογράφου Μαρίας Ρεζάν για τους διωγμούς των Εβραίων στην Αθήνα και την αλληλεγγύη των Αθηναίων, επώνυμων και ανώνυμων, Αρχείο ΕΡΤ
Στην περίπτωση της Αθήνας ήταν αξιοπρόσεκτη η στάση των αρχών με χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Άγγελου Έβερτ, αρχηγού τη αστυνομίας, που εξέδωσε 1.200 πλαστές ταυτότητες ή αυτή του αρχιεπίσκοπου Δαμασκηνού με τα πιστοποιητικά βαφτίσεων με ημερομηνία προπολεμική. Μέχρι το τέλος Μαρτίου 1944, 1.300 Εβραίοι συνελήφθησαν στην Αθήνα και οδηγήθηκαν στο στρατόπεδο Χαϊδαρίου μέχρι να έρθουν και οι συλληφθέντες από την υπόλοιπη Ελλάδα. Το προηγούμενο της Θεσσαλονίκης συνέβαλε ώστε να υπάρξει στην Αθήνα αποτελεσματικότερη δράση. Άλλωστε ο εβραϊκός πληθυσμός ήταν πολύ μικρότερος και περισσότερο αφομοιωμένος από ό,τι στη Θεσσαλονίκη, έτσι ώστε ευκολότερα να μπορεί να κρυφτεί.
Πηγή: http://freeathens44.org/
Η αρχική φωτογραφία: Γράφημα που απεικονίζει τις συνέπειες του φονικού λιμού της Κατοχής στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας. Υφυπουργείο Ανοικοδομήσεως – Κ. Α. Δοξιάδης (επιμ.), Αι θυσίαι της Ελλάδος στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, Αθήνα 1946, Γενικά Αρχεία του Κράτους – Κεντρική Υπηρεσία
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Βόγλης Πολυμέρης, Η ελληνική κοινωνία στην Κατοχή 1941-1944, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2010.
Βόγλης Πολυμέρης, Τσίλαγα Φλώρα, Χανδρινός Ιάσονας, Χαραλαμπίδης Μενέλαος (επιμ.), Η εποχή των ρήξεων. Η ελληνική κοινωνία στη δεκαετία του 1940, Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο.
Καβάλα Μαρία, «Η εξόντωση των Εβραίων της Ελλάδας», Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 16ος, Αθήνα, Δομή.
Μαργαρίτης Γιώργος, «Η Ελλάδα υπό την εξουσία του Άξονα», Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 16ος, Αθήνα, Δομή.
Χαραλαμπίδης Μενέλαος, Η εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2012.
Χατζηιωσήφ Χρήστος, «Η ελληνική οικονομία, πεδίο μάχης και αντίστασης», Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, Γ2 τόμος, επιμέλεια Χρήστου Χατζηιωσήφ – Προκόπη Παπαστράτη, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2007.
