Η έπαυλη Μάλκολμ άρχισε να κατασκευάζεται το 1831, δύο χρόνια πριν από την παράδοση της Ακρόπολης στις ελληνικές δυνάμεις. Το 1905 αγοράστηκε από το Άσυλο Ανιάτων και στεγάζει τον φορέα που από την περασμένη εβδομάδα βρίσκεται στο στόχαστρο της Δικαιοσύνης.
Της Χαράς Τζαναβάρα*
Ο πεζόδρομος και η γειτονική εκκλησία της Αγίας Ζώνης είναι μια μικρή «ανάσα» στην πιο πυκνοδομημένη περιοχή της Αθήνας, όπου η αντιπαροχή από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 ισοπέδωσε τα διώροφα με τις αυλές που ευωδίαζαν «αγιόκλημα και γιασεμί», όπως τραγούδησε ο Λουκιανός Κηλαηδόνης.
Στη θέση τους, χάρη στις διαδοχικές αυξήσεις των συντελεστών δόμησης, υψώθηκαν απρόσωπες πολυκατοικίες με διαμερίσματα-κλουβιά, στοιχεία που δεν εμπόδισαν να γίνουν το φετίχ της ανερχόμενης μεσαίας τάξης και οι καλύτερες… προίκες της εποχής.
Η αρχική «βολή» είχε έρθει με τον νόμο 3741/1929, που θεσμοθέτησε για πρώτη φορά την οριζόντια ιδιοκτησία και επέτρεψε τις ανεξάρτητες κατοικίες με κοινή είσοδο στο ίδιο οικόπεδο, ανοίγοντας τον δρόμο για τη συνιδιοκτησία στο ίδιο ακίνητο.
Ως τότε η Κυψέλη διατηρούσε στοιχεία… εξοχής και στην απογραφή του 1914 σε ολόκληρη την περιοχή ανάμεσα στις οδούς Πατησίων, Αγίου Μελετίου και Ανάφης, που έφτανε ώς τα τότε ενεργά νταμάρια στα Τουρκοβούνια, υπήρχαν μόλις 140 σπίτια!
Διέθεταν κήπους κατάφυτους από ψηλά δέντρα και περιβόλια, που ποτίζονταν από τα νερά του ρέματος Λεβίδη, το οποίο μερικές δεκαετίες αργότερα μπαζώθηκε και είναι η σημερινή Φωκίωνος Νέγρη. Στη συμβολή των μετέπειτα οδών Αγίας Ζώνης και Καλλιφρονά υπήρχε επίσης η πηγή του Πλάτανου, με άφθονο νερό που προερχόταν από το σημερινό Γαλάτσι, ενώ λίγο πιο κάτω ήταν η στέρνα Γάσπαρη μέσα στο κατάφυτο κτήμα της μεγαλύτερης στο τέλος της οθωμανικής περιόδου οικογένειας της Αθήνας, η οποία είχε το αρχοντικό της στην οδό Αδριανού.
Προνομιούχος περιοχή
Εκτός από πλούσιους υδατικούς πόρους, η πλαγιά πάνω από την Αγία Ζώνη διέθετε πανοραμική θέα στο λεκανοπέδιο, γι’ αυτό την επέλεξε ο Κιουταχής για να στήσει το στρατηγείο του και να παρακολουθεί τις κινήσεις των στρατευμάτων του, τα οποία το 1826 πολιόρκησαν την Αθήνα και τελικά την ανακατέλαβαν από τους Ελληνες.
Το μεγαλύτερο μέρος της προνομιούχου περιοχής, που εθεωρείτο κομμάτι του… χωριού των Πατησίων, ανήκε σε Τούρκους τσιφλικάδες.
Η Αθήνα είχε απελευθερωθεί το 1831 από τις ελληνικές δυνάμεις, αλλά αυτοί παρέμειναν ώς τις 31 Μαρτίου 1833 οπότε έγινε η παράδοση της Ακρόπολης στους δημογέροντες και τους εκπροσώπους του Οθωνα.
Σε αυτή τη διετία αναζητούσαν αγοραστές για τα ακίνητά τους ανάμεσα σε εύπορους Ελληνες της διασποράς, οι οποίοι άρχισαν να μετακομίζουν στη νέα πρωτεύουσα και επένδυαν σε γη που είχε προοπτικές ανάπτυξης.
Η κατάφυτη περιοχή θύμισε κάτι από αγγλική εξοχή στον ναύαρχο σερ Πάλτνι Μάλκολμ, ο οποίος το 1828 είχε διαδεχθεί τον Εντ. Κόδριγκτον στη διοίκηση της ναυτικής μοίρας που διατηρούσε η Αγγλία στη Μεσόγειο και είχε καθοριστικό ρόλο στη νικηφόρα έκβαση της Επανάστασης και την ίδρυση του νεότερου ελληνικού κράτους.
Φιλέλληνας και λάτρης της Αθήνας, ο Μάλκολμ αγόρασε δέκα στρέμματα κοντά στην εκκλησία της Αγίας Ζώνης για να φτιάξει την εξοχική κατοικία του στο «χωριό Πατήσια, μισή ώρα μακρυά από την πόλη»!
Τον χειμώνα του 1831, λόγω των συνεχών εχθροπραξιών, η πόλη ήταν «ερείπια επί ερειπίων», όπως αναφέρει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής. Είχε διασωθεί μόνον ένα σπίτι κατοικήσιμο, όπως έγραφε ο ιστοριογράφος Διονύσιος Σουρμελής και οι περισσότεροι από τους περίπου 7.000 κατοίκους της είχαν αναζητήσει καταφύγιο σε γειτονικές περιοχές που είχαν απελευθερωθεί νωρίτερα.
Ο Γερμανός αρχαιολόγος Λουδοβίκος Ρος, που είχε επισκεφθεί την ίδια εποχή την Αθήνα, σημειώνει στις «Αναμνήσεις» του πως ο Μάλκολμ, που είχε έδρα του τη Μάλτα, επέλεξε να χτίσει το εξοχικό του στην Αθήνα για να ενισχύσει τη νέα πρωτεύουσα και να στείλει ένα μήνυμα αισιοδοξίας για το μέλλον της.
Τα σχέδια
Τον σχεδιασμό του εξοχικού είχε αναλάβει το πρώτο αρχιτεκτονικό δίδυμο που έκανε την εμφάνισή του στην απελευθερωμένη Αθήνα. Ο Σταμάτης Κλεάνθης και ο Εντουαρντ Σάουμπερτ γνωρίστηκαν κατά τις σπουδές τους στη Γερμανία και άρχισαν να εκπονούν τα πρώτα πολεοδομικά σχέδια της πόλης πριν ακόμη γίνει γνωστό ότι θα είναι η νέα πρωτεύουσα.
Είχαν παράλληλα αναλάβει την κατασκευή των πρώτων αρχοντικών, τα οποία ακολουθούσαν τις λειτουργικές γραμμές της αθηναϊκής αρχιτεκτονικής και δεν είχαν ούτε μακρινή συγγένεια με το «βαρύ» νεοκλασικό στιλ που επέβαλαν λίγα χρόνια αργότερα οι αδελφοί Χάνσεν και κυρίως ο Τσίλερ.
Το αρχικό κτίριο έχει απόλυτη συμμετρία ως προς την κεντρική ζώνη, που διαθέτει μπαλκόνι και «στεφανώνεται» από αέτωμα, το οποίο είναι το μοναδικό στολίδι του.
Το εσωτερικό του χαρακτηρίζεται από την ορθολογική διάταξη των χώρων, διαθέτει υπόγειο για τις βοηθητικές λειτουργίες και δύο επίπεδα τα οποία συνδέονταν με εσωτερική σκάλα, όπως σημειώνει η Ολγα Μπαδήμα-Φουντουλάκη στη δίτομη παρουσίαση του έργου του Σταμάτη Κλεάνθη.
Επικαλείται επιστολή του Σάουμπερτ από την οποία προκύπτει ότι το κόστος κατασκευής ανήλθε στο αστρονομικό ποσό των 31.000 χρυσών λιρών. Αλλες πηγές ωστόσο αναφέρουν ότι κόστισε 3.000 λίρες.
1. Τα κάρα στην Αθήνα
Η οικοδόμηση του εξοχικού, που κράτησε περίπου δύο χρόνια, έγινε υπό την έντονη παρουσία των τότε λιγοστών αστυνομικών δυνάμεων, γιατί υπήρχαν πληροφορίες ότι οι δύο αρχιτέκτονες θα έπεφταν στα χέρια των ληστών που δρούσαν σε όλη την Αττική και έκαναν απαγωγές πλουσίων για να ζητήσουν λύτρα. Για τη μεταφορά των οικοδομικών υλικών ο Μάλκολμ έφερε από τη Μάλτα δύο κάρα, τα οποία ήταν τα πρώτα που κυκλοφόρησαν στην πόλη και οι Αθηναίοι έτρεχαν να χαζέψουν τη «φράγκικη μηχανή».
2. Το ήθελε ο Οθωνας
Ο Αγγλος ναύαρχος έμεινε ώς το 1842 στο εξοχικό του, για το οποίο είχε ενδιαφερθεί ο Οθωνας αλλά τελικά δεν το αγόρασε. Επόμενοι ένοικοί του ήταν οι πρέσβεις της Ρωσίας και της Γαλλίας, η δούκισσα της Πλακεντίας και ο Σπυρίδων Τρικούπης. Ο γιος του, Χαρίλαος Τρικούπης, το πούλησε στον Συριανό λογοτέχνη Δημήτριο Ροδοκανάκη.
3. Σε περιπέτεια
Από το 1905 η έπαυλη ανήκει στο Ασυλο Ανιάτων, που έκανε τις σημαντικότερες προσθήκες στο κτίριο. Ο φορέας, που είχε συγκροτηθεί το 1893 με στόχο την παροχή βοήθειας σε πάσχοντες μέσω δωρεών, απέκτησε το ακίνητο χάρη στην προσφορά της συζύγου του Μάρκου Δραγούμη, η οποία χάρισε τα κοσμήματά της και 100.000 δραχμές. Είναι η έδρα της διοίκησης, που έχει τη διαχείριση σημαντικών ακινήτων και για την οποία γίνονται έρευνες από τη Δικαιοσύνη μετά από προσφυγή του Δήμου Αθηναίων. Το Ασυλο κάνει λόγο για προεκλογικές σκοπιμότητες.
*Πηγή: https://www.efsyn.gr/
