Μετά τον στρατηγό Παπούλα επόμενος μάρτυρας είναι ο Συνταγματάρχης Μ. Πάσαρης υπαρχηγός του επιτελείου της Στρατιάς. Στην κατάθεση του αναφέρεται κυρίως στην αφαίρεση δυνάμεων από την Μικρά Ασία και την μεταφορά τους στην Θράκη με απώτερο στόχο την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Η μεταφορά αυτή σύμφωνα με το κατηγορητήριο εξασθένησε σημαντικά το μέτωπο της Μ. Ασίας για ένα «παιδαριώδη σκοπό».
του Γιώργου Καραγιάννη-www.imerodromos.gr
Πάσαρης: Εις την Θράκην επρόκειτο να γίνη εισβολή διά πολλών φαλάγγων εις την τουρκικήν Θράκην προς κατάληψιν της Κωνσταντινουπόλεως…
Πρόεδρος: Θα ήτο δυνατόν αυτό;
«Ήτο απραγματοποίητον»
Πάσαρης: Εγώ ενόμιζον ότι αυτό ήτο απραγματοποίητον και δυσχερές και ανέφερον εις τον στρατηγόν ότι φοβούμαι ότι θα επέλθη σύγκρουσις μετά των Γάλλων . Ο στρατηγός όμως είχεν απόλυτον πεποίθησιν ότι εκ των διακένων τα οποία υπήρχον θα διήρχοντο.
Πρόεδρος: Θα επερνούσαν δύο ολόκληραι Μεραρχίαι χωρίς να ενοχληθούν αι Γαλλικαί φρουραί;
Πάσαρης: Εγώ δεν το ενόμιζον πραγματοποιήσιμον (…) Ο κύριος Αρχιστράτηγος είχε την αντίληψιν ότι αι δύο Μεραρχίαι αυταί απετέλουν πίεσιν προς την Αντάντ , διά τον κίνδυνον τον οποίον θα διέτρεχεν η Κωνσταντινούπολις εξ αυτών, και επομένως θα επετάχυνε την σύγκλησιν της διασκέψεως της Βενετίας η οποία θα έδιδε λύσιν εις το Ανατολικόν ζήτημα…
Γεωργιάδης (επαναστατικός επίτροπος): Εάν η δύναμις αυτή επέστρεφεν εις το Μέτωπον θα ηττώμεθα;
Πάσαρης: Δεν ηξεύρω ακριβώς το αποτέλεσμα, πάντως θα ενισχυόμεθα σοβαρώς.Ο κ. Χατζανέστης όμως εφρόνει ότι ηδύνατο να αντιταχθή εις τας αποφάσεις των συμμάχων…
«Καταδικάστε τους στην εσχάτη των ποινών»
Την ώρα που καταθέτουν οι Παπούλας και Πάσαρης οι πιέσεις προς την κυβέρνηση και την Επαναστατική Επιτροπή απ’ όλες τις πλευρές είναι ασφυκτικές. Οι εφημερίδες κατακλύζονται από ψηφίσματα με τα οποία ζητείται να επιβληθεί στους ενόχους της εθνικής καταστροφής η εσχάτη των ποινών. Το ζητούν οι φοιτητές του Πανεπιστημίου Αθηνών, οι 40.000 πρόσφυγες που έχουν καταφύγει στη Χίο μετά από συλλαλητήριο που οργάνωσαν, οι πρόσφυγες και οι κάτοικοι της Μυτιλήνης, χιλιάδες πολίτες από κάθε γωνιά της χώρας.
Αφόρητες πιέσεις των Μεγάλων Δυνάμεων
Από την άλλη πλευρά η κυβέρνηση και η Επαναστατική Επιτροπή δέχονται αφόρητες πιέσεις από τις Μεγάλες Δυνάμεις. Πρεσβευτές μεταφέρουν συνεχώς στον υπουργό Εξωτερικών την απαίτηση να μη προχωρήσουν σε εκτελέσεις. Ανάλογο αίτημα διατυπώνει και εκπρόσωπος των βιομηχάνων και εμπόρων που επισκέπτεται τον Νικόλαο Πολίτη και προειδοποιεί ότι μπορεί να υπάρξει μεγάλη ανωμαλία.
Ο Πολίτης τον οποίο οι αντιβενιζελικοί θεωρούν ένα από τους βασικούς υπεύθυνους της εκτέλεσης των έξι και επιμένουν πως με δική του υπόδειξη άλλαξε η αρχική απόφαση για παραπομπή των κατηγορουμένων στην Εθνοσυνέλευση και όχι στην Ανακριτική Επιτροπή, υποχρεώνεται να πάρει υπ΄όψιν του τις έντονες διεθνείς πιέσεις .Καλεί εσπευσμένα τον Πάγκαλο τον οποίο όπως γράφουν οι εφημερίδες της επομένης «εκράτησεν επί μακρόν εις ιδιαιτέραν συνομιλίαν». Η συζήτηση είναι έντονη. Ο Πάγκαλος που δεν διακρίνεται για την ικανότητά του να εκτιμήσει τα διπλωματικά παιχνίδια είναι αρνητικός και αποχωρεί από το γραφείο του Πολίτη εξοργισμένος.
Πόσοι θα στηθούν μπροστά στο απόσπασμα;
Στην αίθουσα όπου οι κρατούμενοι συναντούν τους δικηγόρους τους η ατμόσφαιρα είναι βαρειά. Όλοι γνωρίζουν από την πρώτη στιγμή πως δύσκολα θα αποτραπούν οι εκτελέσεις. Το ερώτημα που τίθεται είναι πόσοι θα στηθούν μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα. Οι Δ. Γούναρης, Π. Πρωτοπαπαδάκης και Γ. Μπαλτατζής εκτιμούν πως η τύχη τους έχει προδιαγραφεί και τους περιμένει η θανατική ποινή. Αντίθετα οι Ν. Θεοτόκης, Ν. Στράτος , Μ. Γούδας και Ξ. Στρατηγός εκφράζουν την αισιοδοξία ότι τελικά δεν θα τους επιβληθεί η εσχάτη των ποινών. Μόνο για δύο απ αυτούς θα επαληθευθούν οι προβλέψεις, τον Γούδα και τον Στρατηγό.
Ο αρχιστράτηγος με τα… «γυάλινα πόδια»!
Ξεχωριστή είναι η περίπτωση του στρατηγού Χατζανέστη. Αδελφή του είναι η λαίδη Λώ, χήρα του Εδουάρδου Λώ και εξαδέλφη του νέου βρετανού πρωθυπουργού Μπέρναρ Λώ. Η σχέση αυτή επιτρέπει στους δικούς του να αισιοδοξούν ότι με βρετανική παρέμβαση θα αποτραπεί η εκτέλεσή του.
Συγγενείς του που έρχονται σε επαφή με στελέχη της Επαναστατικής Επιτροπής επικαλούνται και τα σοβαρά ψυχολογικά προβλήματα που αντιμετωπίζει.
Σε πολλούς στην αθηναική κοινωνία ήταν γνωστό ότι ο Χατζανέστης κατεχόταν από την έμμονη ιδέα πως έχει γυάλινα πόδια. Μάλιστα είχε νοσηλευθεί και σε νευρολογική κλινική.
Από την Επαναστατική Επιτροπή διαμηνύουν πως ο αρχιστράτηγος θα μπορούσε να απαλλαγεί αν επεκαλείτο στο δικαστήριο την ψυχική του κατάσταση. Βεβαίως η απαίτηση αυτή δεν θα μπορούσε να γίνει δεκτή από την οικογένεια Χατζανέστη και πολύ περισσότερο από τον ίδιο.
Νέες συλλήψεις
Ο Παναγής Τσαλδάρης συνελήφθη κι αυτός. Διετέλεσε δύο φορές πρωθυπουργός ( 1932, 1933) και εννιά υπουργός
.
Ενώ συμβαίνουν όλα αυτά και το παρασκήνιο οργιάζει , στην Ανακριτική Επιτροπή προσέρχεται ο επιτελάρχης της στρατιάς Μ. Ασίας υποστράτηγος Πάλλης. Τον ανακρίνει ο Πάγκαλος και μετά την ανάκριση ανακοινώνεται ότι: «Επειδή εκ της ανακρίσεως προέκυψαν εναντίον του σοβαρά στοιχεία ενοχής , ο κ. Πάγκαλος διέταξε την προφυλάκισίν του εκδόσας το σχετικόν ένταλμα». Ακόμη μετά από ένταλμα της Ανακριτικής Επιτροπής συλλαμβάνεται και οδηγείται στη φυλακή, «απομονωθείς», όπως γράφουν χαρακτηριστικά οι εφημερίδες της εποχής , και ο πρώην υπουργός των αντιβενιζελικών κυβερνήσεων Π. Τσαλδάρης.
Τετάρτη 2 Νοεμβρίου 1922 :Τρίτη μέρα της δίκης
Η κατάθεση του συνταγματάρχη Πάσαρη πάντα σε συγκρατημένους τόνους και χωρίς να καταλογίζει δόλο στους κατηγορουμένους συνεχίστηκε και την τρίτη μέρα της δίκης. Η κατάθεση Πάσαρη , όπως άλλωστε και των περισσοτέρων μαρτύρων στρατιωτικών, αλλά και οι ερωτήσεις που τους υπεβλήθησαν περιεστράφησαν κυρίως γύρω από τα στρατιωτικά αίτια της καταστροφής και την ευθύνη των κατηγορουμένων.
Γ. Χατζανέστης: Κύριε μάρτυς , ενθυμείσθε αν προκαταβολικώς , διέταξα μεταξύ των άλλων , εν ή περιπτώσει εχθρική επίθεσις εγίνετο εκ μέρους των τούρκων είς τινα των τομέων να γίνη επίθεσις εις όλους τους τομείς;
Πάσαρης: Μάλιστα.
Γ. Χατζανέστης: Εξετελέσθη η διαταγή αύτη;
Πάσαρης: Όχι…
Σωτηριάδης (συνήγορος):
Κατηγορούμεθα ότι διά διαφόρων ενεργειών εκλονίσαμεν το ηθικόν του στρατού της Μ. Ασίας, επροκαλέσαμεν την κατάργησιν του Μικρασιατικού Μετώπου , την εισβολήν εχθρικών στρατευμάτων και την παράδοσιν , φρουρίων , πόλεων , χωρών και λοιπών εις τον εχθρόν (…) Φρονείτε , εάν υπήρξαν τοιαύται ενέργειαι , ότι αι ενέργειαι αυταί ήσαν προβεβουλευμέναι , σκόπιμοι , γενόμεναι ειδικώς διά να βλάψουν την πατρίδα , ενυπάρχει δηλαδή η έννοια του δόλου εις τας πράξεις των κατηγορουμένων;
Πάσαρης: Έχω την πεποίθησιν ότι δεν ήσαν σκόπιμοι. Τον δόλον τον αποκλείω.
Σωτηριάδης: Δηλαδή εάν υπήρξαν άστοχοι ενέργειαι , επαναλαμβάνω, δεν υπήρξαν σκόπιμοι.
Πάσαρης:Υπήρχε μία κατεύθυνσις, η οποία ήτο , κατά την γνώμην μου εσφαλμένη.
Σωτηριάδης: Δηλαδή ήσαν ενέργειαι πεπλανημέναι και όχι δόλιαι.
Πάσαρης: Μάλιστα…
Ο υπουργός που κλαίει
Χαρακτηριστικός είναι και ο διάλογος που είχε ο Πάσαρης με τον κατηγορούμενο Ν. Στράτο για την επίσκεψη του δευτέρου ως υπουργού Εσωτερικών στη Σμύρνη , στις 17 Αυγούστου . Ο Στράτος αναφέρθηκε στην ενημέρωση του Πάσαρη ότι η Μ. Ασία έχει πλέον χαθεί.
Στράτος: Όταν και μετά την υπόμνησίν μου ότι η γνώμη σας αύτη ως συνταγματάρχου επιτελούς θα εβάρυνε σοβαρώς επί των αποφάσεων της Κυβερνήσεως, ετονίσατε το αδύνατον της ανασυγκροτήσεως του στρατεύματος , τί σας είπον, τί έκαμα;
Πάσαρης: Κατελήφθητε από λυγμούς, εκαλύψατε τα μάτια σας με το μαντήλι και αποσύρθητε προς το παράθυρον…
Στράτος: Σας ερωτώ : Εκείνος που προδίδει εν επιγνώσει την πατρίδα του , διότι δι αυτό κατηγορούμαι , καταλαμβάνεται από λυγμούς , προ της εικόνος της καταστροφής, διά την οποίαν αυτός ειργάσθη;
Πάσαρης: Αναμφιβόλως όχι.
Στράτος: Σας ευχαριστώ πολύ…
«Σφάλμα η μετάβασις εις Μικράν Ασίαν»
Ο επόμενος μάρτυρας Πέτρος Σουμίλας διοικητής μεραρχιών σ όλη τη διάρκεια της εκστρατείας και γνωστός για τα φιλοβασιλικά του φρονήματα ερωτάται για τα αποτελέσματα της επιχειρήσεως κατά της Άγκυρας. Και παρά την φιλοβασιλική του τοποθέτηση είναι καταδικαστικός για τους κατηγορουμένους.
Πρόεδρος: Εις περίπτωσιν κατά την οποίαν ο στρατός κατελάμβανε την Άγκυραν , νομίζετε ότι η επιχείρησις θα απέδιδεν ωφελήματα;
Σουμίλας: Εγώ νομίζω ότι ουδέν ωφέλημα θ’ απεκομίζομεν, διότι αν κατελαμβάναμεν την Άγκυραν , ο εχθρός θ’ απεσύρετο εις την Σεβάστειαν , και αν κατελαμβάνομεν την Σεβάστειαν έτι απώτερον. Η κατατρόπωσις του εχθρού δεν ήτο δυνατή.
Πρόεδρος: Πού αποδίδετε την ανάγκην της αποχωρήσεως εκ των σημείων εις τα οποία εφθάσατε κατά την προέλασιν;
Σουμίλας: Εις το κλονισθέν ηθικόν των ανδρών.
Πρόεδρος: Και πόθεν προήλθεν ο κλονισμός του ηθικού των ανδρών;
Σουμίλας: Εκ των μεγάλων απωλειών…
Πρόεδρος: Εκ της όλης επιχειρήσεως, ποιός νομίζετε ότι ωφελήθη περισσότερον , ο εχθρός ή ημείς;
Σουμίλας: Περισσότερον ωφελήθη ο εχθρός παρά ημείς.
Πρόεδρος: Ποιόν θεωρείτε υπεύθυνον της ωφελέιας αυτής του εχθρού;
Σουμίλας: Ότι υπήρξεν σφάλμα της Ελλάδος η μετάβασις εις Μ. Ασίαν…
Πρόεδρος: Μετά την έναρξιν της επιθέσεως της 13ης Αυγούστου , που αποδίδετε την ραγδαίαν κατάρρευσιν του μετώπου;
Σουμίλας: Βεβαίως εις το ηθικόν και την έλλειψιν αρχηγών , οι οποίοι να δύνανται να σταματήσουν την υποχώρησιν…
Μεταφορά τραυματιών σε ώρα μάχης (Ινετζελάρ)
Το δράμα των προσφύγων
Αντιβενιζελικός είναι και ο επόμενος μάρτυρας , ο διευθυνής του 4ου επιτελικού γραφείου της Στρατιάς Γεώργιος Σπυρίδωνος που θα γίνει αργότερα υπουργός στις δικτατορικές κυβερνήσεις του Θ. Πάγκαλου και του Ι. Μεταξά . Ο Σπυρίδωνος αναφέρεται στο δράμα των τραυματιών των επιχειρήσεων κατά της Άγκυρας που παρέμειναν αβοήθητοι.
Πρόεδρος: Γνωρίζετε ότι υπήρξε παμμεγίστη δυσχέρεια εις το ζήτημα της διακομιδής των τραυματιών;
Σπυρίδωνος: Μάλιστα , παμμεγίστη.
Πρόεδρος: Γνωρίζετε ότι ηυτοκτόνησαν αξιωματικοί διότι ήσαν εγκαταλελειμμένοι και η αρμοδία υπηρεσία δεν παρέσχε τα μέσα;
Σπυρίδωνος: Δεν είδον αυτοκτονούντας αξιωματικούς , αλλ’ είδον χιλιάδας τραυματιών επί της ερήμου εγκαταλελειμένους και τους συνέλεξα δια των μέσων τα οποία είχεν η στρατιά δια τον εφοδιασμόν. Χιλιάδες τραυματιών υποθέτω ότι θα εύρον τον θάνατον ή θα υπέστησαν τας συνεπείας της μη εγκαίρου περιθάλψεως…
«Επρόδιδον την πατρίδα»
Επόμενος μάρτυρας κατηγορίας ήταν ο αντισυνταγματάρχης Μιλτιάδης Κοιμήσης επιτελάρχης της 7ης Μεραρχίας ,φιλοβασιλικός στη διάρκεια του Διχασμού και συγγενής του κατηγορουμένου Ν. Στράτου. Δεκατρία χρόνια μετά θα εκτελεσθεί και αυτός μαζί με τον Αναστάσιο Παπούλα μετά το αποτυχημένο κίνημα των βενιζελικών του 1935.
Πρόεδρος: Ποίον στρατόν είχατε κατά τον Αύγουστον του 1922;
Κοιμήσης: Εις το τέλος ακριβώς ήτο στρατός εστερημένος παντός ηθικού , στρατός δια τον οποίον η Πολιτεία και η κυβέρνησις είχαν καταβάλει προσπάθειαν διά να τον αποσυνθέσουν.
Πρόεδρος: Πού αποδίδετε την μεταβολήν του στρατού , ιδίως από απόψεως ηθικού;
Ο Γεώργιος Βλάχος , εκδότης της «Καθημερινής». Ακόμη και το 1928 χαρακτήριζε τους πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία «προσφυγική αγέλη».
Κοιμήσης: Αυτήν την μεταβολήν την αποδίδω εις δύο γενικά κεφαλαιώδη ζητήματα: Πρώτον την αποδίδω εις το γεγονός ότι αι κυβερνήσεις με τον βασιλέα Κωνσταντίνον επρόδιδον την Πατρίδα δια να διατηρούν επί του θρόνου Βασιλέα, διά τον οποίον ήσαν βέβαιοι ότι η παραμονή του εδώ θα μας απεμάκρυνεν από τας Συμμαχίας και θα ήγαγεν ασφαλώς και μοιραίως την Πατρίδα εις τη νκαταστροφήν, και δεύτερον εις το γεγονός , ότι δεν εχρησιμοποιήθησαν στελέχη εγνωσμένης πολεμικής πείρας και διοικητικής ικανότητος, εχρησιμοποιήθησαν δε στελέχη, , τα οποία ήσαν κατά το πλείστον ανίκανα να διοικήσουν…
Πρόεδρος: Γνωρίζετε ποιούς εθεώρουν ( σ.σ. οι στρατιώτες και οι αξιωματικοί) υπευθύνους δια την καταστροφήν;
Κοιμήσης: Γνωρίζω και ήκουσα να αποκαλούν προδότας , τον τότε Βασιλέα και τους κυβερνώντας. Μάλιστα δεν διστάζω να σας είπω, όταν ήθελον να υβρίσουν κανένα και να τον χαρακτηρίσουν , ότι σκέπτεται ασκόπως του έλεγον: « Σαν τον Γούναρη είσαι»…
Η διαδικασία της τρίτη μέρας της δίκης ολοκληρώνεται με τις καταθέσεις του ταγματάρχη Θεόδωρου Σκυλακάκη και του λοχαγού Κωνσταντίνου Κανελλόπουλου.
Ο Σκυλακάκης, φιλοβασιλικός ο οποίος αργότερα έγινε υπουργός Εσωτερικών του Ιωάννη Μεταξά διετέλεσε εκτός των άλλων και υπασπιστής του Παπούλα. Στην κατάθεσή του ήταν και αυτός καταδικαστικός για τον Χατζανέστη: «… Με την διοίκησιν της στρατιάς , λόγω του χαρακτήρος του αντιστρατήγου , δεν ήτο εύκολος η συνεννόησις του επιτελείου του , ουδέ εδέχετο ούτος συζήτησιν…».
Ο Ιωάννης Ράλλης πρώην υπουργός της κυβέρνησης Γούναρη , συνελήφθη κι αυτός με διαταγή της Επαναστατικής Επιτροπής. Πρωθυπουργός στην τρίτη κατοχική κυβέρνηση των δοσιλόγων, συνεργατών των ναζί κατακτητών, ήταν ο δημιουργός των προδοτικών Ταγμάτων Ασφαλείας. Δικάστηκε μετά την Απελευθέρωση σε ισόβια δεσμά. Πέθανε το 1946 στη φυλακή. Γιός του ήταν το κορυφαίο στέλεχος του αστικού καθεστώτος και πρωθυπουργός ,διάδοχος του Κωνσταντίνου Καραμανλή, Γεώργιος Ράλλης. Στη φωτογραφία του 1944 ο Ιωάννης Ράλλης στον Άγνωστο Στρατιώτη , παρουσία γερμανών αξιωματικών, παραδίδει τις σημαίες στους διοικητές των μόλις δημιουργημένων Ταγμάτων Ασφαλείας, το συνταγματάρχη Πλυτζανόπουλο και άλλους προδότες αξιωματικούς
Διακοίνωση των πρέσβεων
Έξω από την αίθουσα του δικαστηρίου οι πιέσεις των πρεσβευτών των μεγάλων δυνάμεων συνεχίζονται. Ο Λίντλευ επιδίδει στον Ν. Πολίτη διακοίνωση στην οποία γίνεται λόγος για «δικαστική δολοφονία». Η διακοίνωση προκαλεί αναστάτωση στους κολπους της κυβέρνησης. Ο προεδρεύων Κροκιδάς αλλά και πολλοί υπουργοί αρχίζουν να κλονίζονται. Όμως εντείνονται και οι πιέσεις από την άλλη πλευρά αυτή των αδιάλλακτων αξιωματικών που οργανώνουν συσκέψεις στις διάφορες Φρουρές και «ζητούν τα κεφάλια» όχι μόνο των οκτώ κατηγορουμένων αλλά και άλλων. Του πρίγκηπος Ανδρέα, πολιτικών ( Π. Τσαλδάρης, Ν. Καλογερόπουλος κ.α.) στρατιωτικών (του υποστράτηγου Κωνσταντινόπουλου και του συνταγματάρχη Τσόντου που ήταν φρούραρχος των Αθηνών) καθώς και δημοσιογράφων όπως του του Γεωργίου Βλάχου , του Νίκου Κρανιωτάκη ( φιλομοναρχικός εκδότης της εφημερίδας «Πρωινός Τύπος» , το 1933 ζήτησε επιτακτικά να επιβληθεί στους πρόσφυγες να φορέσουν κίτρινα περιβραχιόνια για να τους διακρίνουν και να τους αποφεύγουν οι έλληνες!) και άλλων. Παράλληλα συνεχίζονται και οι συλλήψεις. Σειρά αυτή τη φορά έχουν ο πρώην υπουργός της κυβέρνησης Γούναρη , Ιωάννης Ράλλης (πρωθυπουργός στην τρίτη κατοχική κυβέρνηση, δικαστηκε μετά την Απελευθέρωση σε ισόβια δεσμάγια δοσιλογισμό) και ο διευθυντής του περιοδικού «Μέλλον» Ι. Σπετσιώτης.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΗ:
Η τελευταία πράξη της Μικρασιατικής Τραγωδίας- Η δίκη των Έξι (Α’-Εισαγωγή)
Η δίκη των Έξι (Β’ ):«Να εισαχθούν οι κατηγορούμενοι».
Η δίκη των Έξι (Γ’) : «Το ηθικόν των στρατιωτών ήτο μειωμένον»
Δίκη των Έξι: (Δ’) «Παιδαριώδης σκοπός η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης»
Στο επόμενο: Τέταρτη μέρα της δίκης: «Η Μικρά Ασία είναι γάγγραινα»
