Η τέταρτη μέρα της δίκης ξεκίνησε με την κατ αντιπαράσταση εξέταση των μαρτύρων Σπυρίδωνος και Κοιμήση μετά από αίτημα του Χατζανέστη. Ακολούθησε η κατάθεση του βενιζελικού ταγματάρχη Λεωνίδα Σπαή ο οποίος αναφέρεται στην κατάσταση που είχε δημιουργηθεί στον στρατό μετά την τουρκική επίθεση.
Ο στρατηγός Λεωνίδας Σπαής, πήρε μέρος στα δυο κινήματα των Βενιζέλου- Πλαστήρα το 1933 και το 1935. Υφυπουργός Στρατιωτικών στην κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρέου στα τέλη του 1944 και τις μέρες των μαχών του Δεκέμβρη, υφυπουργός παρά τω πρωθυπουργώ και Άμυνας το 1950, και υπουργός Γενικός Διοικητής Βόρειας Ελλάδας το 1951.
του Γιώργου Καραγιάννη-www.imerodromos.gr
Πρόεδρος: Γνωρίζετε, αν οι στρατιώται μετά την ενέργειαν της επιθέσεως επίστευον ότι είνε αποφασισμένον να φύγουν από την Μ. Ασίαν και αν αυτό συνετέλεσεν εις το να διαλυθή ο στρατός;
Σπαής: Το επίστευον διότι ωρισμέναι εφημερίδες από τινος χρόνου , ιδίως από την αποτυχίαν του Σαγγαρίου καταλλήλως έλεγον , ότι ο αγών μας εν Μ. Ασία είναι άδικος, ότι η Μ. Ασία είναι μία γάγγραινα και μία πυορροούσα πληγή και ότι πρέπει ν’ απερχόμεθα το ταχύτερον εξ αυτής.
Πρόεδρος: Σεις το επιστεύατε ακραδάντως;
Σπαής: Επίστευον , ότι οι τότε κυβερνώντες , διά να μη θυσιάσουν τον εκθρονισθέντα Βασιλέα είχον την απόφασιν να εκκενώσουν την Μ. Ασίαν…
Πρόεδρος: Ώστε πιστεύετε ότι ήτο προσχεδιασμένη η κατάρρευσις.
Σπαής: Πάντως ήθελον να κρατήσουν και τα προσχήματα.
«Υπήρχε πρόθεσις»
Πρόεδρος: Πιστεύετε , ότι υπήρχε πρόθεσις;
Σπαής: Μάλιστα αλλά δεν εξεδηλούτο , λόγω της κοινής γνώμης, και διότι ο Βασιλεύς είχε γράψει το «μολών λαβέ» και τα διάφορα παρόμοια….
Ο Χατζανέστης θυμίζει στον Σπαή ότι τον οδήγησε μετά την σύλληψη του από το σπίτι του στο Φάληρο στις φυλακές Αβέρωφ.
Χατζανέστης: Κατά σύμπτωσιν με συνωδεύσατε από το σπίτι μου εις τας φυλακάς Αβέρωφ. Ενθυμείσθε;
Σπαής: Μάλιστα.
Χατζανέστης: Ενθυμείσθε τί μου είπατε μεταξύ επαύλεως Θών και φυλακών Αβέρωφ;
Ελληνες αιχμάλωτοι πολέμου
Σπαής: Δεν ενθυμούμαι.
Χατζανέστης: Να σας τα υπενθυμίσω.
Σπαής: Μάλιστα.
Χατζανέστης: «Στρατηγέ μου, ευρήκατε τον μπελά σας την τελευταίαν ώραν. Φέρετε σεις τας αμαρτίας των άλλων».
Σπαής: Δεν ενθυμούμαι.
Χατζανέστης: Δεν μου είπατε τίποτε;
Σπαής: Είχομεν συζήτησιν διά τα γεγονότα της Μ. Ασίας. Σεις μου είπατε ότι δεν φέρετε καμίαν ευθύνην και ότι είπατε εις τον Πρόεδρον της Κυβερνήσεως ότι σας εκάλεσε διά να φορέσετε τον ακάνθινον στέφανον…
«Τι θα φάγη ο στρατός; Άς φάγη ότι θέλει»
Επόμενος μάρτυρας είναι ο Αναστάσιος Βενετσανόπουλος διευθυντής από τις αρχές του 1922 της Επιμελητείας του Υπουργείου Στρατιωτικών. Η κατάθεσή του αποκαλύπτει την σκληρή σύγκρουση που γινόταν μεταξύ των υπουργείων Στρατιωτικών και Οικονομικών για τον ανεφοδιασμό της στρατιάς Μ. Ασίας. Ο Βενετσανόπουλος είναι ιδιαίτερα επιθετικός κατά του Πέτρου Πρωτοπαδάκη που ήταν υπουργός Οικονομικών . Υποστηρίζει ότι σε συνάντηση τους στο υπουργείο Οικονομικών ο Πρωτοπαπαδάκης επέδειξε αδιαφορία για την σίτιση των στρατιωτών:
«..Του λέγω, μας γράφετε εδώ , ότι δεν θα μας δίδετε σίτον και άλευρα. Λέγει: μάλιστα. Μα του λέγω: τί θα φάγη κατά το διάστημα αυτό ο στρατός; Ας φάγη ό,τι θέλει ! Του λέγω, καλά , αλλά πώς θα διατραφή , κάτι πρέπει να του δίδωμεν. Ας αγοράση. Πολύ καλά , αλλά χρειάζονται χρήματα και μάλιστα συνάλλαγμα …». Ο μάρτυρας λέει ακόμη ότι « κανείς δεν μπορούσε να βρη λογαριασμό από τον άνθρωπο αυτό».
Πρωτοπαπαδάκης : Ποιόν άνθρωπον;
Βενετσανόπουλος: Τον υπουργό των Οικονομικών.
Πρωτοπαπαδάκης: Υποθέτω ότι έχω όνομα.
Πρόεδρος (προς τον μάρτυρα): Μπορείτε να φωνάζετε, αλλά προκειμένου περί ατόμων να είσθε προσεκτικός….
Η άτακτη φυγή
Μετά την κατάθεση του Βενετσανόπουλου κλήθηκε πάλι , μετά από αίτημα του Χατζανέστη ο λοχαγός Κανελλόπουλος για να απαντήσει σχετικά με τις συνθήκες περικύκλωσης και παράδοσης στους τούρκους του Βορείου Συγκροτήματος της Στρατιάς υπό τον Νικόλαο Τρικούπη.
Δείγμα της σύγχυσης που επικρατούσε εκείνες τις ημέρες είναι και το γεγονός ότι ο υποστράτηγος Τρικούπης ορίστηκε αρχιστράτηγος ενώ είχε ήδη περικυκλωθεί και παραδοθεί στους τούρκους.
Χατζανέστης: Θέλω να μάθω τί έπαθεν επί τέλους αυτός ο στρατός και έφθασεν εις αυτό το σημείον (…) Θέλω να μάθω τα γεγονότα της 16ης (Αυγούστου 1922).
Ο υποστράτηγος Νικόλαος Τρικούπης.
Κανελλόπουλος: Όταν εγένετο την 16ην η κύκλωσις του συγκροτήματος, ο στρατηγός Τρικούπης, κατόπιν συμβουλίου , απεφάσισε να κάμη έξοδον, ήτις και επεχειρήθη την νύκτα. Όταν όμως ηθέλησε να κατέλθη μετά την έξοδον προς το Τουλού- Μπουνάρ, τα υψώματα του οποίου είχον καταληφθή ήδη υπό του εχθρού, ευρέθη προ σφοδράς αντιστάσεως την οποίαν δεν ηδυνήθημεν να καταβάλωμεν. Τότε ο Τρικούπης διέταξε τα σώματα να τεθώσιν εις κίνησιν προς το Τουλού – Μπουνάρ και η κίνησις ήρξατο την νύκτα. Την πρωίαν όμως προσεβλήθημεν υπό ισχυρών εχθρικών δυνάμεων, αίτινες καθήλωσαν την 5ην Μεραρχίαν εις τας θέσεις της. Εδόθη τότε διαταγή εις τα ημέτερα στρατεύματα να αμυνθούν χωρίς να επιτεθούν και να κινηθούν το εσπέρας. Ημύνθημεν κρατερώς δι όλης της ημέρας , αλλά πριν επέλθη το σκότος ήρξατο η υποχώρησις τμημάτων του μαχομένου στρατού εις άλλας θέσεις. Τούτο εδημιούργησεν αφάνταστον πανικόν εις όλα τα τμήματα . Από της στιγμής εκείνης εσημειώθη η διάλυσις και η φυγή όλων των μεραρχιών. Ο στρατηγός Τρικούπης , όταν πλέον ουδεμία ελπίς υπήρχεν ανασυγκροτήσεως του συγκροτήματος ετέθη και αυτός μετά του επιτελείου και των αξιωματικών εις κίνησιν προς το Μπονάζ. Το σκότος είχεν επέλθει. Η σύγχυσις ήτο γενική, το αίσθημα της αυτοσυντηρήσεως είχε καταλάβει όλον το στράτευμα. Οι ιπποκόμοι ίππευον τους ίππους των αξιωματικών και έφευγον και η σύγχυσις ήτο πλήρης, η φυγή γενική. Απ’ εκείνης της στιγμής έχασα τον στρατηγόν Τρικούπην».
«Μας χωρίζει σχεδόν έχθρα με τον Γούναρη»
Ο επόμενος μάρτυρας κατηγορίας προέρχεται από το αντιβενιζελικό στρατόπεδο. Ο Γεώργιος Ράλλης , γιός του Δημητρίου Ράλλη του πρώτου αντιβενιζελικού πρωθυπουργού που ανέλαβε μετά τις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920, δηλώνει κατηγορηματικά, από την αρχή της κατάθεσής του την εχθρική του στάση απέναντι στον Γούναρη: « Από του 1916 λόγω διαφοράς πολιτικών αντιλήψεων μετά του κ. Γούναρη , δύναμαι να είπω , ότι μας χωρίζει σχεδόν έχθρα. Η κατάστασις αυτή επεδεινώθη , αφ ότου διεφώνησε τελευταίως μετά του πατρός μου…».
Ο μάρτυρας καταθέτει ότι ο Γούναρης ανετρεψε τον πατέρα του τον Ιανουάριο του 1921 επειδή επέμενε να ηγηθεί της αντιπροσωπείας της Ελλάδας στη διάσκεψη του Λονδίνου που επρόκειτο να συγκληθεί τον Φεβρουάριο του ίδιου χρόνου και , το κυριώτερο , επέμενε να υπάρξει συνεννόηση με τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Από εκείνο το σημείο άρχισαν , κατά τον Ράλλη τα μεγάλα σφάλματα: «Από του σταδίου τούτου άρχεται η εφαρμογή της πολιτικής του κ.Γούναρη , ήν επανειλημμένως ήλεγξα και υποστηρίζω και νυν ότι περιέπεσεν εις μεγάλα σφάλματα.(..) Αλλά από του σημείου τούτου μέχρι του σημείου , ώστε να θεωρήσω ότι η πολιτική του απέβλεπεν εις την εξυπηρέτησιν των κομματικών αυτού συμφερόντων και ουχί των εθνικών συμφερόντων , νομίζω ότι υπάρχει μεγάλη διαφορά…».
Τα «λευκά» σημεία στο πρωτοσέλιδο του Ριζοσπάστη, προέκυψαν από τους λογοκριτές της εποχής
Οι αγγλογάλλοι χρησιμοποίησαν την Ελλάδα
Σε άλλο σημείο της κατάθεσής του ο Ράλλης αναφέρει ότι η Ελλάδα χρησιμοποιήθηκε ως στρατιωτικό μέσον για να λύσουν οι αγγλογάλλοι τα ζητήματα της Ανατολής.
Γούναρης: Και προ της νότας του Νοεμβρίου (σ.σ.του 1920 με την οποία οι σύμμαχοι προειδοποιούσαν για τις συνέπειες της επανόδου του Κωνσταντίνου) η κατάστασις των χωρών αυτών επέτρεπε να ελπίζη η Ελλάς στρατιωτικήν συνδρομήν;
Ράλλης: Δεν φαντάζομαι ότι ήτο δυνατόν να γίνη τούτο , διότι πραγματικώς η Ελλάς εχρησίμευσεν ως στρατιωτικόν μέσον , διά να τερματισθή ο πόλεμος εις την Ανατολήν».
«Ο κύριος Γούναρης πυρέσσει»
Σε όλη τη διάρκεια της κατάθεσης του Γ. Ράλλη ο Γούναρης δείχνει να μην είναι καλά. Κρατά συνεχώς το κεφάλι του και τα μάτια μισόκλειστα. Με δυσκολία υποβάλει και τις ερωτήσεις του . Αυτό γίνεται αντιληπτό σε όλους όσοι βρίσκονται μέσα στην αίθουσα. Όμως συνεχίζει. Μέχρι την ώρα που τον εγκαταλείπουν οι δυνάμεις του κι ενώ ο Ράλλης απαντά σε ερωτήσεις του Μπαλτατζή ο συνήγορός του Σωτηριάδης απευθύνεται στο δικαστήριο.
Σωτηριάδης: Επιτρέπετε μιάν διακοπήν επ’ ολίγον; Ο κ. Γούναρης πυρέσσει.
Πρόεδρος: Διακόπτεται η συνεδρίασης δια την αύριον 9.30 π.μ.
Λίγο αργότερα οι δημοσιογράφοι μαθαίνουν πως ο πρώην πρωθυπουργός αδυνατούσε να παρακολουθήσει την διαδικασία γιατί είχε πυρετό 39.
Τριγμοί στην κυβέρνηση
Στο μεταξύ η διακοίνωση του βρετανού πρεσβευτή Λίντλευ την προηγουμένης μέρα προκαλεί σοβαρούς τριγμούς στην κυβέρνηση. Ο υπουργός Εξωτερικών επισκέπτεται το απόγευμα τα μέλη της Επαναστατικής Επιτροπής. Σύμφωνα με όσα ανακοινώθηκαν επισήμως ο Πολίτης «εδικαιολόγησεν εις την Επιτροπήν την άρνησίν του να παραστή ως μάρτυς εις την δίκην των πολιτικών , οφειλομένην εις λόγους υπηρεσιακούς». Στην πραγματικότητα ο Πολίτης δεν ήθελε με την παρουσία του να στηρίξει τις προθέσεις των μελών της Επιτροπής να οδηγήσουν στο απόσπασμα τους κατηγορουμένους. Παρ όλα αυτά οι αδιάλλακτοι της Επιτροπής επιμένουν να διαρρέουν νέες πληροφορίες στον Τύπο , σύμφωνα με τις οποίες « εκτός των συλληφθέντων μέχρι τούδε προσώπων , πρόκειται να συλληφθούν , περί τους πέντε εισέτι πολιτικοί και στρατιωτικοί». Σύμφωνα πάντα με τις ίδιες πληροφορίες «ενώπιον του Επαναστατικού Δικαστηρίου θα διεξαχθή και δευτέρα δίκη των υπολοίπων κατηγορουμένων».
Την ίδια μέρα το Γραφείο Τύπου της Επαναστατικής Επιτροπής δίνει στη δημοσιότητα σωρεία νέων ψηφισμάτων με τα οποία ζητείται η επιβολή της θανατικής ποινής στους κατηγορούμενους. Ένα από αυτά που δημοσιεύεται την επομένη σε περίοπτη θέση στις περισσότερες εφημερίδες μαζί με τα πρακτικά της δίκης είναι και του Κομμουνιστικού Ομίλου Ιωαννίνων με το οποίο ζητείται η «καταδίκη εις την εσχάτην των ποινών της συλληφθείσης σπείρας Στρατο-Γούναρη».
«Οι κομμουνισταί, δεν δύνανται να έχουν γνώμην»
Το κείμενο αυτό προκαλεί την οργή των εκπροσώπων του αντιβενιζελικού στρατοπέδου που υπενθυμίζουν την στάση των κομμουνιστών έναντι του πολέμου. Στην εφημερίδα «Σκριπ» το πρωτοσέλιδο άρθρο αρχίζει ως εξής : «Πάντες δύνανται να έχουν γνώμην , πάντες ανεξαρτήτως πολιτικού στρατοπέδου, κοινωνικής θέσεως, διανοητικής αναπτύξεως. Πάντες θα ηδύναντο να ακουσθώσιν. Μόνον οι κομμουνισταί , οι ενδημούντες μπολσεβίκοι , δεν δύνανται να έχουν ούτε να εκφέρουν γνώμην δι υπόθεσιν αναφερομένην εις τους αγώνας της Πατρίδος…» («Σκρίπ», 5.11.1922)
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ
Τα υπόλοιπα 4 μέρη του Αφιερώματος:ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Η ΔΙΚΗ ΤΩΝ 6
ΣΤΟ ΕΠΟΜΕΝΟ: “Το ζήτημα του Κωνσταντίνου- Ο άρρωστος Γούναρης με δυσκολία παρακολουθεί τις καταθέσεις των μαρτύρων”
