«Βλέπω γύρω μου την ευδαιμονία από την οποία είμαι αποκλεισμένος. Η δυστυχία με μετέτρεψε σε δαίμονα» Το τέρας (του Φρανκενστάιν)
του Άρη Χατζηστεφάνου
Πριν από περίπου έναν χρόνο, οι εκδόσεις του Τεχνολογικού Ινστιτούτου της Μασαχουσέτης (MIT Press) ανατύπωσαν το έργο «Φρανκενστάιν», με την υποσημείωση ότι απευθύνονται «σε επιστήμονες, μηχανικούς και κάθε είδους δημιουργούς». Το κοινό τους, όπως αναφερόταν σε σχετική ανακοίνωση, ήταν κυρίως οι σχεδιαστές ρομπότ και όσοι ασχολούνται με την τεχνητή νοημοσύνη.
Το πρόβλημα, όμως, όπως σωστά επισήμανε η Τζιλ Λεπόρ από τις σελίδες του New Yorker, ήταν ότι οι εκδότες δεν είχαν στο μυαλό τους το «πλάσμα χωρίς όνομα» από το βιβλίο της Σέλεϊ, αλλά το «τέρας» που παρουσίασαν οι μετέπειτα κινηματογραφικές μεταφορές. Ο δρ Βίκτορ Φρανκενστάιν παρουσιάστηκε σαν λογοτεχνικός πατέρας επιστημόνων όπως ο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, ο επικεφαλής του προγράμματος κατασκευής των πυρηνικών όπλων που χρησιμοποιήθηκαν στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι. Η συγκεκριμένη, απλουστευτική προσέγγιση, όμως, που παρουσιάζει τον επιστήμονα σαν μαθητευόμενο μάγο, φαίνεται να υποτιμά το πολιτικό και φιλοσοφικό βάθος του βιβλίου και κυρίως τις ριζοσπαστικές καταβολές της ίδιας της Μέρι Σέλεϊ.
Κόρη της φεμινίστριας Μέρι Γουόλστονκραφτ και του πρώιμου αναρχικού φιλοσόφου Ουίλιαμ Γκόντγουιν, η Σέλεϊ ήταν φορέας των πιο ριζοσπαστικών ιδεών της εποχής της. Η έμπνευση, μάλιστα, για να γράψει τον «Φρανκενστάιν» της ήρθε από ένα στοίχημα που έβαλε, για το ποιος θα σκεφτεί την πιο τρομακτική ιστορία, με ορισμένα από τα πιο επαναστατικά πνεύματα της εποχής της: τον λόρδο Μπάιρον, τον μετέπειτα σύζυγό της Πέρσι Σέλεϊ και τον Τζον Ουίλιαμ Πολιντόρι.
Το πρόβλημα με τις περισσότερες αναγνώσεις του «Φρανκενστάιν» είναι ότι δεν επιχειρούν να έρθουν στη θέση του τέρατος – παρά το γεγονός ότι η Σέλεϊ μας καλεί επίμονα να το κάνουμε. Η κατάσταση επιδεινώθηκε στα χρόνια της Μεγάλης Υφεσης του 1930, όταν οι κινηματογραφικές μεταφορές του μυθιστορήματος αναζητούσαν απλώς ένα φρικτό κτήνος στο πρόσωπό του οποίου οι θεατές θα «ρευστοποιούσαν» τους φόβους από την καθημερινότητά τους.
Το «πλάσμα» του Φρανκενστάιν χάνει την ομιλία του και μετατρέπεται σε μια μηχανή που σκορπά τον θάνατο χωρίς προφανή λόγο.
Αντίθετα, το «τέρας» στο βιβλίο της Σέλεϊ μαθαίνει μόνο του γραφή και ανάγνωση και μελετά κορυφαία λογοτεχνικά και φιλοσοφικά έργα: τον «Χαμένο Παράδεισο» του Τζον Μίλτον, με την υπόγεια κριτική στον θεσμό της μοναρχίας, «Τα πάθη του νεαρού Βέρθερου» του Γκέτε, που ανοίγουν τον δρόμο στο κίνημα του ρομαντισμού, το έργο «Βίοι Παράλληλοι» του Πλούταρχου, που εξερευνά τις σχέσεις της ηθικής με την ιστορία κ.ά.
Οταν το πλάσμα χωρίς όνομα συναντά τον δημιουργό του, ύστερα από χρόνια περιπλάνησης, του παραθέτει επιχειρήματα που θυμίζουν το κοινωνικό συμβόλαιο του Τζον Λοκ ή του Ρουσό: «Θα είμαι ήπιος και θα αποδεχθώ τον ηγέτη και τον βασιλιά μου εάν και αυτός εκπληρώσει τις υποχρεώσεις του» λέει το τέρας στον Φρανκενστάιν. Και προφανώς, όταν το κοινωνικό συμβόλαιο διαρρηγνύεται, με ευθύνη του Φρανκενστάιν, το τέρας-εξουσιαζόμενος αποκτά το δικαίωμα να επαναστατήσει και να αμφισβητήσει την εξουσία του δημιουργού-εξουσιαστή του.
Το ίδιο το τέρας μάλιστα αποδίδει την εγκληματική του δράση στις συνθήκες στις οποίες μεγάλωσε – και με αυτόν τον τρόπο αρνείται την ηθική υπεροχή του δημιουργού του: «Με απομακρύνατε από τη χαρά χωρίς να έχω κάνει τίποτα κακό. Βλέπω παντού γύρω μου την ευδαιμονία από την οποία εγώ είμαι αποκλεισμένος. Ημουν καλός και αγαθός και ήταν η δυστυχία αυτή που με μετέτρεψε σε δαίμονα. Κάνε με ευτυχισμένο και θα γίνω και πάλι ηθικός».
Εναν αιώνα αργότερα, το τέρας θα μπορούσε πλέον να πρωταγωνιστεί και σε μια παράσταση του Μπρεχτ στον ρόλο του φτοχωδιάβολου εγκληματία.
Οι συνεχείς αναφορές της Μέρι Σέλεϊ σε κείμενα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού οδηγούσαν πολλούς μελετητές της να συνδέουν τον Φρανκενστάιν και το δημιούργημά του με τη Γαλλική Επανάσταση. Ορισμένοι μάλιστα έβλεπαν στο πρόσωπο του τέρατος και μια κριτική προς τις (υποτιθέμενες) υπερβολές του ιακωβινισμού στα χρόνια του Ροβεσπιέρου. Αλλοι αναλυτές όμως επιχειρούν μια πολύ ενδιαφέρουσα σύνδεση με την επανάσταση των σκλάβων στην Αϊτή.
Ο φόβος που προκαλεί το τέρας του Φρανκενστάιν είναι ο φόβος των Γάλλων αποικιοκρατών απέναντι στη μοναδική επιτυχημένη επανάσταση σκλάβων της ιστορίας, υπό την ηγεσία του Τουσέν Λουβερτούρ, στην Αϊτή (τότε Αγιος Δομίνικος). Εδώ η ταξική αντίθεση του Φρανκενστάιν με το δημιούργημά του καλύπτεται και από έναν φυλετικό μανδύα. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι σε ορισμένες από τις πρώτες θεατρικές μεταφορές του έργου της Σέλεϊ, το τέρας εμφανίζεται σαν ένας γιγαντιαίος μαύρος.
Δύο αιώνες μετά την πρώτη κυκλοφορία του, ο «Φρανκενστάιν» διεκδικεί και πάλι τη θέση του ανάμεσα στα μεγαλύτερα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, παρά τις πληγές που του άφησαν οι απλουστευτικές αναλύσεις και οι δεκάδες κινηματογραφικές μεταφορές. Και σε αυτή την προσπάθεια είμαστε όλοι με το «τέρας».
πηγή: www.efsyn.gr
