Το «Έζησα την Αθήνα της Μπελ Επόκ» (εκδόσεις Polaris, 2017) είναι ένα βιβλίο που διάβασα από την πρώτη μέχρι την 469η σελίδα του – και είμαι σίγουρος ότι θα περάσει από τα χέρια μου πολλές φορές ξανά.
του Αλέξη Γαγλία
Είναι ένα καταπληκτικό χρονικό που δίνει σάρκα και οστά σε μια εποχή που τέλειωσε έναν αιώνα πριν. Το κατορθώνει γιατί γράφτηκε από έναν άνθρωπο που γεννήθηκε στην Αθήνα ακριβώς τη χρονιά που θεωρείται ως γενέθλιο έτος της Μπελ Επόκ, το 1871, και έζησε – έντονα μάλιστα και ως ενεργό μέλος της πνευματικής πρωτοπορίας – όλη αυτή την εποχή, αδιάλειπτα, εδώ.
Ο Λιδωρίκης από τα μέσα περίπου της δεκαετίας του 1880 κατέβηκε από το μπαλκόνι του σπιτιού του στο δρόμο, βγήκε στον «έξω κόσμο» και γνώρισε την πόλη του από τα μέσα. Οι εμπειρίες του πετροπόλεμου ανάγονται προφανώς στα εφηβικά χρόνια του συγγραφέα.«Σπασμένα κεφάλια, ανοιγμένες μύτες, λασπωμένα πηλήκια ήσαν πάντοτε το αποτέλεσμα των πετροπόλεμων που ελάμβανον χώραν στην περιφέρεια του Πολυγώνου. Και όταν η έφιππος χωροφυλακή δεν επενέβαινε εγκαίρως να διασκορπίσει τους πολεμοχαρείς γυμνασιόπαιδας, τα πράγματα έφθαναν και μέχρι μάχης εκ του συστάδην διά σουγιά και άλλων προχείρων φονικών οργάνων».
To εξώφυλλο του βιβλίου από όπου έχουν προέλθει τα αποσπάσματα και οι φωτογραφίες/ Polaris
Για τα προβλήματα στον τομέα της καθαριότητας και των υποδομών, που τότε και αν ταλάνιζαν την πόλη… γράφει χαρακτηριστικά:
«Η σκόνη στην Αθήνα ήταν ότι είναι στο Λονδίνο η ομίχλη. Όλα τα σκέπαζε, τα εξηφάνιζε, τα βρόμιζε…. Για να λέμε την αλήθεια, η Αθήνα τότε ήταν βρομούπολις με τα όλα της. Αν βγάλεις πέντε έξι μεγάλους δρόμους και δυο τρεις πλατείες, που περνούσε η σκούπα του Δήμου, όλη η άλλη πόλις ήταν βρόμικη. Παλιοπάπουτσα ήθελες; Τα ’βρισκες στους δρόμους. Βρομοτενεκέδες σκουπιδιών γύρευες; Τα πεζοδρόμια γεμάτα. Γάτες και γατάκια τουμπανιασμένα, σκυλιά φαρμακεμένα από φόλες, πλήθος στα ρείθρα των πεζοδρομίων… Το νερό ήταν στάλαγμα ιερού νάματος. Σπανιότερον και από το δάκρυ της Ηούς, το μοιραζόταν ο κόσμος κατόπιν εχθροπραξιών… Το νεράκι ερχόταν μισή ώρα το πρωί και μισή ώρα το απόγευμα. Τι γινόταν τότε δεν περιγράφεται. Άγριο ξύλο, σπρωξίδια, σπασίματα σταμνιών και κανατιών».
Ο Λιδωρίκης παραθέτει ολόκληρο το ποίημα «ΑΘΗΝΑΙ ΑΙ ΝΕΩΤΕΡΑΙ» του Δημήτριου Κόκκου – δεν μπορώ να αντισταθώ στον πειρασμό να συμπεριλάβω μερικούς στίχους που θεώρησα διαχρονικούς.
Τι είναι, λοιπόν, μ’ ερώτησες αι τωριναί Αθήναι;
Ιδού μικρά περιγραφή, και συ εκ ταύτης κρίνε…
Η πόλις από εκατό χιλιάδες κατοικείται
και ειν’ όλοι ανεξάρτητοι κι ελεύθεροι πολίται.
Κατά συνέπειαν αυτών των δύο δωρημάτων
η νέα πόλις Αθηνών στερείται αποπάτων.
Για, δε, τον ανεξάρτητο και ελεύθερο πολίτη
είναι λαμπρός απόπατος του γείτονος το σπίτι
….
….
Η πόλις πάσχει έλλειψην δεινήν ουρητηρίων
την νύκτα δ’ αυλακώνεται υπό κρουνών μυρίων.
Ναι μεν απαγορεύεται- και αυστηρώς- το ούρος
αλλά ο Έλλην πάντοτε υπήρξε τροβαδούρος ’
κι ενώ με την κιθάρα του εκπέμπει θείους ήχους
ίχνη της αγρυπνίας του αφήνει και στους τοίχους.
Ευνόητον πως και σκιά δεν φαίνεται κλητήρος
και μόνον μάρτυς ο σταυρός υπάρχει του Σωτήρος,
όστις στους τοίχους πάντοτε προς φόβον ζωγραφείται
αλλ’ όμως και από σταυρούς ο Έλλην δεν πτοείται.
Αλλά η Αθήνα είναι, ειδικά τότε, ακραία αντιφατική. Μέσα στις σελίδες του βιβλίου του Λιδωρίκη περιγράφονται πολλά από τα αρχοντικά της πόλης, όπως το «σπίτι του Κούππα»
«… Θυμάμαι το θαυμάσιο «σπιτι του Κούππα», από τα αρχιτεκτονικά θαύματα της Αθήνας…», γράφει ο ίδιος, «θυμάμαι τους πτωχούς, τους δυστυχείς που περίμεναν έξω από τη θύρα τις μεσημβρινές ώρες πότε θα γυρίσουν σπίτι τους, “ο Κούππας και η Κούππενα”. Η βαριά μεγάλη δρύινη θύρα άνοιγε και ο φτωχόκοσμος έμπαινε μέσα σ’ ένα αριστουργηματικό χολ, μια μεγαλοπρεπέστατη είσοδο με αγάλματα, καθρέπτες, φυτά και στο βάθος τη μαρμαρένια σκάλα που ανέβαινε στα πάνω πατώματα».
Η Αθήνα είναι μια ευρωπαϊκή πρωτεύουσα- διαθέτει μπυραρίες! «Κέντρα πολυσύχναστα και σχεδόν πάντα γεμάτα από πελατεία ήσαν οι μπυραρίες. Από το πρωί πολύ νωρίς έως το άλλο πρωί- οι περισσότερες μπυραρίες διανυκτέρευαν- δεν έπαυαν τα γκαρσόνια να σερβίρουν μπύρα στους πελάτες. Τα περισσότερα ραντεβού εδίδοντο στην μπύρα. «Θα βρεθούμε στις 8 στην μπύρα». «Ραντεβού προτού κατέβουμε στην Μπόρσα, στην μπύρα του Μπαχάουερ». «Απόψε, σύμφωνοι; Μεζεδάκι στην Κυψέλη. Μπύρα γαλόνι πρώτης».
Και χαρτοπαικτικές λέσχες… «…εκείνη την εποχή όλος ο κόσμος έπαιζε παντού, ως και μέσα στα μπακάλικα, μέχρι της ημέρας του πρώτου διωγμού του χαρτοπαιγνίου από τον τότε αυστηρόν διευθυντήν της Αστυνομίας συνταγματάρχην Μπαιρακτάρην… Έτσι καθαρίσθηκαν τα κέντρα, ετρομοκρατήθησαν τα σπίτια, και οι χαρτοπαίκται αναγκάσθηκαν, μεταξύ των άλλων κρυψώνων που κατέφευγαν, να ενοικιάζουν βαποράκια και να ανοίγονται στο πέλαγος, και εκεί ανενόχλητοι να παίζουν.
Είναι μια πόλη που δεν κοιμάται ποτέ η Αθήνα της Μπελ Επόκ. «Γεμάτη η Αθήνα από κέντρα διασκεδάσεως… Το νυκτερινό γλέντι, ελεύθερο μέχρι πρωίας και δι’ όλα τα βαλάντια. Κανένας περιορισμός!», γράφει ο Λιδωρίκης. «Ελευθερία έρωτος και δράσεως καθ’ όλην την γραμμήν, από της πλατείας του Συντάγματος έως στην Ομόνοια. Το ίδιο στην οδόν Αιόλου. Στην οδόν Αθηνάς επίσης. Στα Πατήσια και στον Πειραιά, «Καφέ σαντάν», «Καφέ αμάν», «Καφωδεία», «Βαριετέ». Η λέξις «ντάνσινγκ» και η λέξις «καμπαρέ» δεν ηκούοντο ακόμη. Υπήρχαν αντ’ αυτών τα “Κλουμπ”…»
Αλλά και για τα «Καφέ σαντάν» με τις αρτίστες τους, τις γυναίκες του «ημικόσμου», όπως (σεβαστικά) τις ονομάζει ο συγγραφέας… «Τις πρωινές ώρες συναντούσες στα ορθάνοικτα μαγαζιά νιάτα, ομορφιά, πνεύμα, χρήμα. Τα πολυσύχναστα καφέ σαντάν της Ομονοίας, το «Μον πλαιζίρ», γωνία Ομονοίας και 3ης Σεπτεμβρίου, ο «Μέγας Αλέξανδρος», κάτω από το ομώνυμον ξενοδοχείον, ο «Υπόγειος Παράδεισος» στην Ομόνοια, αργότερα το «Γκαιτέ», το «Ετουάλ», με τις όμορφες αρτίστες, τις αληθινά καλλιτέχνιδες του χορού, του τραγουδιού και της κονσομασιόν…
Η Μίτσι, η Τζίλντα, η Μαρίκα Πίκολυ, η Κοντσετίνα, το τρίο Κάρμεν, η Μπλανς, τα Κολιμπρί, η Ίρμα- η Ίρμα που οι Αθηναίοι έως προ ολίγου χρόνου την έβλεπαν κουρέλι της μορφίνης και της πείνας να ζητιανεύει…- η Τζούλια, και τόσες άλλες όμορφες των νυκτερινών παραδείσων, συνοδευμένες από τους ωραιότερους αξιωματικούς του στρατού με τις θαυμάσιες μπλε και πράσινες στολές τους και τα αστραφτερά σπαθιά, που κτυπούσαν τα πεζοδρόμια και τον κόσμο που περνούσε…»
Δεν μεταφέρω παρά «ψήγματα» από τον πλούτο των εικόνων και πληροφοριών του βιβλίου – ο Λιδωρίκης καταπιάνεται με σχεδόν κάθε πλευρά της ζωής στην Αθήνα της εποχής του.
Γράφει αναλυτικά, με την αυθεντικότητα και τον αυθορμητισμό του ανθρώπου που τα γνώρισε από «πρώτο χέρι», εκ των έσω, για την πολιτική και αλλά και την κοινωνική έως κοσμική (και την ερωτική ακόμα) ζωή, σκιαγραφεί παραστατικότατα μυριάδες προσωπικότητες της τότε Αθήνας σε καθημερινές τους στιγμές, ανασυνθέτει το αστικό τοπίο, την αθηναϊκή αποκριά και το «Κομιτάτο» της, τα ρούχα και τις «μόδες», την εκπαίδευση, τα ξενοδοχεία και την τουριστική κίνηση της πόλης σχεδόν ενάμιση αιώνα πριν. Είναι ένα καταπληκτικό πόνημα, εν είδει γραπτού μνημείου. Μεταδίδει, συγκινητικά, τις συλλογικές ψυχολογικές μεταπτώσεις των Ελλήνων σε μια περίοδο που σημαδεύτηκε από την ήττα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 αλλά τελείωσε με τους νικηφόρους Βαλκανικούς Πολέμους, ζωντανεύει τη βασιλική αυλή αλλά και τα κτηνώδη κρεοπωλεία και τα «αιμοσταγή» κουρεία- τους αλήτες, τους τοκογλύφους, τους εγκληματίες αλλά και τους «λιμοκοντόρους» και τους δανδήδες, ενώ περιγράφει την μουσική «σκηνή» τότε, τις πλαζ, τις συγκοινωνίες και τα πρώτα αυτοκίνητα. Ατελείωτο. Θησαυρός
[…]
Παραθέτουμε παρακάτω 13 ενδεικτικές εικόνες της παλιάς Αθήνας, με την άδεια του εκδότη. Τα κείμενα των λεζαντών-σχολιασμό των εικόνων έχει κάνει στο βιβλίο ο Γιώργος Χατζηδάκης
-
Μια όψη της Αθήνας του 1880 με τον χαμένο σήμερα «Κήπο των Μουσών» που πρασίνιζε όλη την περιοχή από τη λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας, την αρχή της Πανεπιστημίου ως χαμηλά ολόκληρη τη Βασιλέως Γεωργίου και ένα μεγάλο κομμάτι της πλατείας Συντάγματος./Polaris
-
Ένα πολύ χαρακτηριστικό σημείο της οδού Αθηνάς, εύκολα αναγνωρίσιμο ακόμα και σήμερα, με τον φουστανελοφόρο μικροπωλητή και τους άλλους παρακάτω. Απ’ αυτό το σημείο, όπου η Βαρβάκειος Αγορά σήμερα, και μέχρι την πλατεία Ταχυδρομείου, όπου το Δημοτικό Θέατρο στο παρελθόν, συγκεντρώνονταν όλοι οι πλανόδιοι «επιτηδευματίες» που ο Λιδωρίκης τούς καταχωρεί στις σελίδες του. Πρακτικοί οδοντογιατροί, μάγοι, παπατζήδες, κομπογιαννίτες με γιατροσόφια, γυρολόγοι κάθε είδους και ανάγκης αλλά και αγρότες από τα γύρω χωριά που έφερναν τα προϊόντα των περιβολιών και των κοτετσιών τους με τα γαϊδουράκια τους και τα πρόσφεραν ολόφρεσκα στο αστικό καταναλωτικό κοινό. Σε δεύτερο επίπεδο, το «Ξενοδοχείο των Ξένων» που ήταν κατάλυμα των επαρχιωτών που επισκέπτονταν την πρωτεύουσα του βασιλείου./Polaris
-
Μια οικογενειακή φωτογραφία με το στήσιμο, την ατμόσφαιρα, τα κοστούμια και τις εκφράσεις των προσώπων όλων των αντίστοιχων φωτογραφιών της αθηναϊκής μπελ επόκ. Αυτό, ωστόσο, που στη συγκεκριμένη φωτογραφία κάνει τη διαφορά είναι ο όρθιος νεαρός κύριος αριστερά με το ψαθάκι (παναμάς, κατά την τότε ορολογία), το μουστάκι και το ανέμελο στιλ, που δεν είναι άλλος από τον Μίλτο Λιδωρίκη, που ποζάρει με τη γυναίκα του Ελένη καθισμένη εμπρός του./Polaris
-
Όσες όψεις της Ομόνοιας κι αν ανακαλέσει κάποιος απ’ τις δεκάδες που άλλαξε στα μεταπολεμικά χρόνια, είναι αδύνατο να προσανατολιστεί, όσο προσεκτικά κι αν μελετήσει την ανωτέρω φωτογραφία. Όλα άγνωστα και αταυτοποίητα. Ωστόσο αρχειακές αναζητήσεις μας δίνουν έναν μπούσουλα. Το τριώροφο δεξιά με την επιγραφή ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟΝ βρίσκεται στην απόληξη της οδού Πανεπιστημίου και αριστερά του, με το όχημα μπροστά , φαίνεται η αρχή της οδού Πατησίων. Το αξιοσημείωτο από τη ζωή της πλατείας είναι η παράταξη των λούστρων, σινάφι ονομαστό Περσών, που αποτελούν μια διάταξη δέκα τουλάχιστον που τέμνουν την πλατεία, με δεύτερη σειρά εφεδρείας τους κουλουρτζήδες. «Και πιο κει κουλουρτζή ο ταμπλάς, να Ομόνοια πλας», όπως την τραγούδησε αργότερα η Βέμπο./Polaris
-
«Ας πάει και το παλιάμπελο!» φώναξε ο ηλικιωμένος μεγαλοκτηματίας Ανδρέας Λόντος σε κατάσταση ερωτικού ντελίριου, παρακολουθώντας την παράσταση της Ιταλίδας Ρίτα Μπάσο το 1842 στην Αθήνα, ρίχνοντας στα προκλητικά κάτω άκρα της πολυτάλαντης θεατρίνας και το τελευταίο κομμάτι της μεγάλης περιουσίας του. Η εν λόγω θεατρίνα δεν ήταν η μόνη που από σκηνής θεάτρου, καφωδείων, καμπαρέ η καφέ σαντάν συνέγειραν το ερωτικό αίσθημα του ανδρικού πληθυσμού της πρωτεύουσας. Έτσι ξεκίνησε αυτή η παράδοση, ξεκίνημα που δεν άφησε αδιάφορο τον Μακρυγιάννη που στα «Απομνημονεύματά» του καταφέρθηκε με οργή εναντίον της ερωτομανίας των συμπολιτών του, νέων και γέρων. Ωστόσο η αδυναμία δεν περιορίσθηκε και πολλές περιουσίες εξανεμίσθηκαν, με τους τοκογλύφους να προσεύχονται για την προκοπή των εισαγόμενων «φαινομηρίδων» (και όχι μόνο) και στην αντοχή των προσκυνητών τους./Polaris
-
Κι όμως η Αθήνα είχε εξελίξει το συγκοινωνιακό της δίκτυο με ιππήλατα τραμ που στέκονταν στις στάσεις όπου αποβιβάζονταν κι επιβιβάζονταν επιβάτες με διάφορους προορισμούς, σε δρομολόγια που ορίζονταν στα πλαίσια μερικών τετραγωνικών χιλιομέτρων. Μπορούμε να υποθέσουμε πως στα νεανικά του χρόνια ο Μιλτιάδης Λιδωρίκης μπορεί να υπήρξε επιβάτης σε κάποιο τέτοιο μέσο (εδώ στην οδό Σταδίου) και είχε την απίστευτη για μας σήμερα τύχη να μπορεί να κάνει τον γύρο ολόκληρης της Αθήνας που τα όριά της ήταν οι Στύλοι του Ολυμπίου Διός, η Λαχαναγορά, τα Παραπήγματα (αρχή της οδού Βουλιαγμένης), η Αλυσίδα (τέρμα Πατησίων) και το Θησείο./Polaris
-
Η δενδροστοιχία με τις πιπεριές σε καρτ ποστάλ της εποχής, όσο διήρκεσε η μόδα του περιπάτου κατά μήκος της σειράς των πιπεριών, γιατί σύντομα τη δόξα την έκλεψαν οι αλέες του Ζαππείου, όταν το νεόδμητο νεοκλασικό του Ζάππα και οι κατάφυτοι γύρω χώροι κέρδισαν το ενδιαφέρον των Ατθίδων, μετατοπίζοντας τη θέση της βόλτας αλλά διατηρώντας την ως βασική κοινωνική συνθήκη/Polaris
-
Η μασκαράτα με ενδυμα…φιλόπτωχων προθέσεων
Ο χορός του Παρνασσού δεν ήταν μια απλή αναφορά στις αποκριάτικες συζητήσεις. Μια πρόσκληση στον χορό του φιλολογικού συλλόγου επιφύλασσε ισχυρές συγκινήσεις, εντυπωσιακές μασκαράτες, συναντήσεις με γνωστά πρόσωπα της αθηναϊκής κοινωνίας και επιπλέον το «ένσημο» του φιλάνθρωπου. Κι αυτό επειδή ο χορός αυτός ήταν «μεταμφιεσμένος» με ένδυμα φιλόπτωχων προθέσεων. Αυτό το θέμα εμπνέει τον σκιτσογράφο του σκαριφήματος, όπου η κοσμική κυρία δυσφορεί στην απαίτηση της φτωχής για ελεημοσύνη. «Δώσαμε, δώσαμε…» και εννοεί τη λαχειοφόρο αγορά της Φιλοπτώχου που διενεργούνταν παραδοσιακά στους χορούς του Παρνασσού. Από την εφημερίδα Εσπερινή Ακρόπολις, 12 Απριλίου 1898./Polaris
Αναδημοσίευση από το/www.huffingtonpost.gr-ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΟΛΟ ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΚΑΙ ΔΕΙΤΕ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΔΩ
