Στην επιβλητική σκιά της Στοάς του Αττάλου, σε μικρή απόσταση από την οδό των Παναθηναίων και τα απομεινάρια του υστερορωμαϊκού τείχους, ένα πετρόκτιστο εκκλησάκι συνιστά μια ενδιαφέρουσα «παραφωνία» στον αρχαιολογικό χώρο που αναπτύσσεται στη βορειοδυτική κλιτή της Ακρόπολης και φτάνει ώς το Θησείο.
Της Χαράς Τζαναβάρα
Ως τα μέσα της δεκαετίας του 1950 βρισκόταν σε κεντρικό σημείο μιας από τις παλιότερες γειτονιές της Πλάκας, στα δυτικά του Ριζόκαστρου. Πρόκειται για το Βρυσάκι, που οριοθετούνταν στη δυτική πλευρά του από τις οδούς Αποστόλου Παύλου και Ασωμάτων, στη νότια από την οδό Ακροπόλεως, στη βόρεια από την Αδριανού και στην ανατολική από την Ευρυσακίου και τη Βουλευτηρίου.
Το βρυσάκι
Οι δύο τελευταίοι δρόμοι έχουν εξαφανιστεί από τον χάρτη, μαζί με τις συνοικίες Βρυσάκι και Βλασαρού, οι οποίες κατά τον Μεσαίωνα είχαν ανοικοδομηθεί πάνω στην καρδιά της αρχαίας Αθήνας.
Τα πρώτα πολεοδομικά σχέδια του 1833, που εκπόνησαν οι Κλεάνθης και Σάουμπερτ για την οργάνωση της νέας πρωτεύουσας, προέβλεπαν την απαλλοτρίωση ολόκληρης της περιοχής που βρισκόταν στα βορειοδυτικά του Ιερού Βράχου, για να έρθει στο φως η πόλη του 5ου π.Χ., του χρυσού αιώνα της Αθήνας. Οι πιέσεις όμως των ιδιοκτητών οδήγησαν στον σταδιακό περιορισμό της ζώνης απαλλοτριώσεων, που ξεκίνησαν το 1931 και ολοκληρώθηκαν είκοσι χρόνια αργότερα.
Για την προέλευση του τοπωνυμίου Βρυσάκι υπάρχουν δύο εκδοχές, που συνδέονται με τη μακραίωνη ιστορία της περιοχής. Σύμφωνα με ορισμένους μελετητές της ιστορίας της πρωτεύουσας, αποδίδεται στον Ευρυσάκη, γιο του μυθικού Αίαντος του Τελαμωνίου, ο οποίος ενέταξε τη Σαλαμίνα στη δικαιοδοσία της Αθήνας και ανταμείφθηκε λαμβάνοντας τα περιζήτητα δικαιώματα του Αθηναίου πολίτη.
Εγκαταστάθηκε στη Μελίτη, μια περιοχή που βρισκόταν δυτικά της Αγοράς και το όνομά του, που είχε δοθεί κατά τη βασιλεία του Οθωνα, έφερε ένας από τους δρόμους της συνοικίας.
Ο κορυφαίος Αθηναιολόγος Δημήτριος Καμπούρογλου ωστόσο θεωρεί ότι το τοπωνύμιο της χαμένης συνοικίας προήλθε από την ιστορική βρύση που υπήρχε σε κεντρικό σημείο της και εξασφάλιζε στους κατοίκους της νερό, το οποίο ήταν από την αρχαιότητα μεγάλος «πονοκέφαλος» για ολόκληρο το λεκανοπέδιο.
Το Βρυσάκι, κατά την οθωμανική κατοχή, ήταν μια συνοικία μεσαίων και χαμηλών εισοδημάτων, με εξαίρεση την οδό Αδριανού, κατά μήκος της οποίας υπήρχαν διώροφα σπίτια εύπορων Αθηναίων.
Στην επίσημη απογραφή του 1824, λίγο πριν από την απελευθέρωση, στην ιστορική συνοικία είχαν καταμετρηθεί «81 σπίτια και 315 ψυχές».
Υπήρχαν επίσης πολλές εκκλησίες που κατεδαφίστηκαν για να προχωρήσουν οι απαλλοτριώσεις. Μοναδική εξαίρεση το εκκλησάκι των Αγίων Αποστόλων, στο οποίο μεταφέρθηκαν αγιογραφίες από τους υπόλοιπους ναούς.
Σε αυτό κάνει ειδική αναφορά στην πλατεία και την οδό Αγίων Αποστόλων, που βρίσκονταν στο κέντρο της και είχαν πάρει το όνομά τους από το βυζαντινό εκκλησάκι για το οποίο σημειώνει ότι αποτελεί «μνημείο που κρύβει μέσα του την ψυχή της εξαφανισμένης πια συνοικίας της Παλιάς Αθήνας, μάρτυρας παλιών εποχών μέσα στα πολλά άμορφα και άφωνα ερείπια της αρχαίας Αθήνας».
Οι Αγιοι Απόστολοι, που είχαν κατασκευαστεί κατά τον 10ο αιώνα, συγκαταλέγονται ανάμεσα στα παλιότερα κτίσματα της μεσαιωνικής Αθήνας, μαζί με την Καπνικαρέα και τον ναΐσκο των Αγίων Θεοδώρων στη δυτική άκρη της πλατείας Κλαυθμώνος.
Χτίστηκε πάνω σε ημικυκλικό οικοδόμημα, που παραπέμπει σε αρχαίο Νυμφαίο, πολύ κοντά στην Εννεάκρουνη κρήνη και το Αργυροκοπείο της αρχαιότητας.
Σε μικρή απόσταση εντοπίστηκαν τα ίχνη της οδού Παναθηναίων, ενώ τοποθετείται και η Βιβλιοθήκη του Πανταίνου, έργο του 2ου μ.Χ. αιώνα.
Σώθηκε
Ανήκει στον τύπο των σταυροειδών ναών με αψίδες και νάρθηκα, ενώ ο εντυπωσιακός τρούλος του, που ακολουθεί την «αθηναϊκή» βυζαντινή σχολή, έχει οκταγωνικό σχήμα.
Ο άγνωστος όμως σχεδιαστής του έκανε μια ρηξικέλευθη επιλογή προσθέτοντας τέσσερις ημικυκλικές κόγχες, που αποτελούν ώς σήμερα αντικείμενο μελέτης για την αρχιτεκτονική και στατική καινοτομία τους.
Στους εξωτερικούς τοίχους, που ακολουθούν το πλινθοπερίκλειστο σύστημα τοιχοποιίας κατά το οποίο οι πελεκημένοι λίθοι περιβάλλονται από τούβλα, έχουν ενσωματωθεί κομμάτια αρχαίων κτισμάτων.
Στο εσωτερικό του περίοπτη θέση κατείχε το μαρμάρινο Βαπτιστήριο με ανάγλυφες εικόνες, το οποίο έχει μεταφερθεί στην είσοδο του Βυζαντινού Μουσείου της Αθήνας.
Κατά την πολύχρονη πολιορκία της Αθήνας, κυρίως του 1687 από τον Μοροζίνη, το εκκλησάκι υπέστη πολλές ζημιές και ανακατασκευάστηκε μετά το 1876 με προσθήκες που αλλοίωσαν την ξεχωριστή φυσιογνωμία του και ευτυχώς κατεδαφίστηκαν κατά τις αναστηλωτικές εργασίες της περιόδου 1954-1956.
1. Με όνομα
Το βυζαντινό εκκλησάκι διαθέτει και… ονοματεπώνυμο. Είναι οι Αγιοι Απόστολοι του Σολάκη, από το επίθετο μεγάλης οικογένειας της πόλης για την οποία δεν υπάρχουν περισσότερα στοιχεία. Είναι άλλο ένα σημάδι της οθωμανικής Αθήνας, όταν τα ιδιωτικά εκκλησάκια ήταν ένα προνόμιο που είχαν εξασφαλίσει από τους Τούρκους οι επώνυμοι της εποχής.
2. Μνημείο
Οι Αγιοι Απόστολοι ήταν ενοριακός ναός που λειτουργούσε ώς το 1931. Μετά την ολοκλήρωση των αναστηλώσεων, στα μέσα της δεκαετίας του 1950, χαρακτηρίστηκε μνημείο και εντάχθηκε στον αρχαιολογικό χώρο που τον περιβάλει. Λειτουργία σε αυτόν γίνεται μία φορά τον χρόνο, στις 30 Ιουνίου, γιορτή των τιμώμενων αγίων.
3. Η συλλογή
Η μόνιμη έλλειψη πόρων για απαλλοτριώσεις οδήγησε τις κυβερνήσεις στα τέλη του 19ου αιώνα στην παραχώρηση του έργου των ανασκαφών στην Αρχαία Αγορά στην Αμερικανική Αρχαιολογική Σχολή. Ιδρύθηκε το 1881 και αποτελεί ένα από τα συνολικά 17 ξένα ινστιτούτα που δραστηριοποιήθηκαν από τότε για την ανάδειξη των αρχαιοτήτων στη χώρα μας. Στα θετικά της αμερικανικής αποστολής καταγράφεται πάντως η λεπτομερής αποτύπωση όλων των κτισμάτων που υπήρχαν στο Βρυσάκι και τη Βλασαρού. Δημιουργήθηκε μια μοναδική στο είδος της συλλογή, αποτελούμενη από 35.000 φωτογραφίες και 600 σχέδια των δύο εξαφανισμένων γειτονιών, η οποία βρίσκεται στο Μουσείο της Αρχαίας Αγοράς, στην παρακείμενη Στοά του Αττάλου.
