Μετά από 15 χρόνια περίπου (από τα μέσα των 70s μέχρι το τέλος των 80s) όπου η αφίσα πραγματικά κυριάρχησε, σειρά παρουσίασης, σήμερα, έχει η δεκαετία του 1990. Είναι μια περίοδος κατά την οποία η παραγωγή (και επακόλουθα η επίδραση) του μέσου σιγά σιγά υποχώρησε, καθώς η ιδιωτική ραδιοφωνία και τηλεόραση στη χώρα, μετά τα πρώτα τους βήματα στα τέλη της προηγούμενης δεκαετίας, κέρδιζαν ολοένα και περισσότερο το ενδιαφέρον του κοινού.
Τη συγκεκριμένη περίοδο πραγματοποιήθηκαν στην Ελλάδα τρεις εθνικές βουλευτικές εκλογές και δύο εκλογές για το ευρωπαϊκό κοινοβούλιο. Τα πρώτα χρόνια ήταν ταραχώδη τόσο λόγω της οριακής αυτοδυναμίας της Νέας Δημοκρατίας όσο και λόγω του μακεδονικού ζητήματος που ανέκυψε και τελικά την οδήγησε σε πτώση. Παρόλο που η ευρεία νίκη του ΠΑΣΟΚ το 1993 εξομάλυνε αρχικά τη πολιτική ζωή του τόπου, νέες περιπέτειες προκλήθηκαν από την κατάρρευση της υγείας του Ανδρέα Παπανδρέου που οδήγησε τελικά στο θάνατό του. Στο δεύτερο κυρίως μισό της δεκαετίας, νέα κόμματα και νέες ηγετικές μορφές εμφανίστηκαν στο πολιτικό προσκήνιο, σηματοδοτώντας μια αλλαγή φρουράς, που συνδυάστηκε και από αλλαγές στον τρόπο που υλοποιούνταν πλέον οι πολιτικές καμπάνιες.
Εκλογές 1990 (8 Απριλίου)
Η Νέα Δημοκρατία, με τον αέρα των δύο πρόσφατων νικών της, στο προεκλογικό της πρόγραμμα στόχευσε αφενός στην έννοια του “νέου” (προφανώς σε αντιδιαστολή με το “παλιό” ΠΑΣΟΚ) αφετέρου στην ανάγκη “αλλαγής” και στην Ελλάδα, σε συνέχεια των εξελίξεων στο διεθνές στερέωμα, με την πτώση των καθεστώτων του “υπαρκτού σοσιαλισμού” στις χώρες του ανατολικού μπλοκ.
Το ΠΑΣΟΚ, από την άλλη, θέλησε να προβληθεί ως ένα ανοιχτό κόμμα: η συμπόρευσή του με το Συνασπισμό για τις μονοεδρικές περιφέρειες της χώρας αποτέλεσε μια κίνηση προς αυτή την κατεύθυνση. Το κλασικό πλέον σύνθημα το “ΠΑΣΟΚ είναι εδώ” διανθίστηκε από τη χρήση της λέξης “Μαζί” και της φράσης “Συμπαράταξη-Νίκη”.
Στον χώρο της Αριστεράς, η απόφαση του ΚΚΕ να επιχειρήσει εκ νέου αυθύπαρκτη πορεία οδήγησε στην απόσχιση ενός αριθμού στελεχών του που παρέμειναν στον Συνασπισμό, ο οποίος στις συγκεκριμένες εκλογές θέλησε να ξανασυστηθεί στους ψηφοφόρους ως φορέας αριστερής ιδεολογίας (μετεξελίχθηκε σε κόμμα την επόμενη χρονιά). Με τη δημιουργία που ακολουθεί, απαντούσε στην αφίσα της Νέας Δημοκρατίας (βλ. παραπάνω) σχετικά με τον τρόπο που ο “κόσμος αλλάζει” υπογραμμίζοντας εμφατικά τη λέξη “Αριστερά”.
Αξιοσημείωτη και η απόπειρά του για δημιουργία αφίσας οικολογικού περιεχομένου, σε μια εποχή που οι σχετικές συζητήσεις και διεκδικήσεις βρίσκονταν ακόμα στα σπάργανα.
Σε ένα από τα ελάχιστα σωζόμενα έντυπα της Δημοκρατικής Ανανέωσης, ο Κωνσταντίνος Στεφανόπουλος παρουσιάζεται στο εξώφυλλο του προγράμματός του, άκαμπτος και σοβαρός σε βαθμό …μονολιθικότητας! Παρότι τα στοιχεία αυτά ενυπήρχαν στο χαρακτήρα του, έρχονταν σε πλήρη αντίθεση με το όνομα του κόμματος και τη φιλοσοφία που προφανώς αυτό υπονοούσε.
Αποτελέσματα: Η Νέα Δημοκρατία έλαβε 46,89% και 150 έδρες, το ΠΑΣΟΚ 38,61% και 123, ο Συνασπισμός 10,28% και 19 έδρες, ο Συνδυασμός ΠΑΣΟΚ – Συνασπισμού για τις μονοεδρικές 1,02% και 4 έδρες, οι Οικολόγοι Εναλλακτικοί 0,77% και 1 έδρα, η Εμπιστοσύνη/Πεπρωμένο (Μουσουλμάνοι Ξάνθης/Ροδόπης) 0,70% και 2 έδρες και η ΔΗΑΝΑ 0,67% και 1 έδρα.
Η κυβέρνηση σχηματίστηκε ύστερα από συμφωνία του Κωστή Στεφανόπουλου, προέδρου της ΔΗΑΝΑ, με τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη για παραχώρηση της μιας έδρας που διέθετε το κόμμα του ώστε να εξασφαλιστεί αυτοδυναμία. Στη συνέχεια, ύστερα από απόφαση από το Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο για λάθος στην κατανομή των εδρών της Νέας Δημοκρατίας, στην τελευταία δόθηκε μια επιπλέον έδρα – έφτασε έτσι τις 152 συνολικά.
Εκλογές 1993 (10 Οκτωβρίου)
Οι διαπραγματεύσεις για το ονοματολογικό των Σκοπίων δημιούργησαν έντονους τριγμούς στην κυβέρνηση, με αποτέλεσμα καταρχάς την απομάκρυνση του τότε υπουργού εξωτερικών Αντώνη Σαμαρά, και εν συνέχεια την πτώση της (9 Σεπτεμβρίου). Η χώρα οδηγήθηκε σε νέες εκλογές!
Αξίζει να αναφερθεί ότι στο χώρο της αριστεράς οι ηγετικές θέσεις των κομμάτων είχαν πλέον άρωμα γυναίκας. Από το 1991 ο Συνασπισμός είχε ως αρχηγό τη Μαρία Δαμανάκη (πρώτη γυναίκα αρχηγός κόμματος στην Ελλάδα) και το ΚΚΕ, ως Γενική Γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής του, την Αλέκα Παπαρήγα.
Στην πολιτική αρένα, η προσωπική διαμάχη μεταξύ Μητσοτάκη και Παπανδρέου (στο τελευταίο της επεισόδιο) ήταν και πάλι γεμάτη ένταση, η οποία οπτικοποιήθηκε και στις αφίσες των δύο κομμάτων: τη χρονιά εκείνη διεξήχθησαν ίσως οι πιο αρνητικές προεκλογικές καμπάνιες στη χώρα μετά τη μεταπολίτευση.
Η Νέα Δημοκρατία επένδυσε στην κλονισμένη υγεία του Ανδρέα Παπανδρέου και στο πισωγύρισμα που θα σήμαινε για τη χώρα μια πιθανή νέα νίκη του ΠΑΣΟΚ. Με την παρακάτω αφίσα, επιχειρούσε να επαναφέρει στη μνήμη των Ελλήνων τα κακώς κείμενα της διακυβέρνησης ΠΑΣΟΚ, που έφεραν τον αρχηγό του στη θέση του κατηγορούμενου (η “Δίκη του Αιώνα” για το σκάνδαλο Κοσκωτά ξεκίνησε τον Μάρτιο του 1991 και ολοκληρώθηκε τον Ιανουάριο του 1992).
Βέβαια, πέρα από την αρνητική διαφήμιση, ταυτόχρονα υιοθετήθηκαν και ορισμένα πιο ήπια και θετικά συνθήματα όπως αυτό της “Υπεύθυνης Δύναμης” ως αντίδοτο για τους “δύσκολους καιρούς”.
Από τις αφίσες του ΠΑΣΟΚ αντιπροσωπευτικό δείγμα ακραίας αρνητικής διαφήμισηςαποτελεί το παρακάτω, όπου ο πρωθυπουργός και το επιτελείο του χαρακτηρίζονται ως “θίασος”, ο οποίος μάλιστα έχει διαγραφεί με κόκκινο χι!
Η σύνθεση του κόμματος με το πρόσωπο του ηγέτη του, θύμιζε σε μεγάλο βαθμό την αντίστοιχη αφίσα για τις διπλές βουλευτικές εκλογές του 1989. Φαινόταν, βέβαια, εμφανώς πιο καταβεβλημένος – τόσο με άμεσους τρόπους ( λ.χ. είναι περισσότερο αδυνατισμένος και φορά γυαλιά) όσο και εμμέσως: προσέξτε τις διαφορές του τρόπου γραφής του στις δύο αφίσες. Ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι στην αφίσα του 1993 ο αρχηγός του ΠΑΣΟΚ κοιτά τον θεατή κατά πρόσωπο – ίσως νιώθοντας (και) την αυτοπεποίθηση της αθώωσής του από τις κατηγορίες για το σκάνδαλο Κοσκωτά. Επιπλέον, στο φόντο, περιλαμβάνεται πλέον και το γαλάζιο χρώμα της ελληνικής σημαίας. Η συγκεκριμένη επιλογή αφενός επανασυνδέει το πρόσωπό του με τη γνωστή ρήση του “η Ελλάδα στους Έλληνες”, αφετέρου επιχειρεί να τον αναδείξει ως προσωπικότητα με κύρος και αποδοχή που πλέον ξεπερνά τα στενά κομματικά στεγανά.
Από τις αφίσες που ακολουθούν, στην αριστερή γίνεται μια κλασική αναφορά στην ημέρα των εκλογών (10 Οκτωβρίου) που θα φέρει “τη νίκη και την ελπίδα”. Στη δεξιά αντίθετα, στα πλαίσια μιας ευφυούς όσο και πρωτότυπης σύλληψης, φιλοξενείται μια πανομοιότυπη σύνθεση, αφιερωμένη όμως στο …αμέσως επόμενο 24ωρο των εκλογών, που χαρακτηρίζεται ως “ημέρα ευθύνης”.
Η λέξη “ευθύνη” χρησιμοποιήθηκε όπως προαναφέρθηκε, και στην προεκλογική αφίσα της Νέας Δημοκρατίας. Άλλο κοινό χαρακτηριστικό στις τότε καμπάνιες και των δύο μεγάλων κομμάτων είναι πως έδωσαν βαρύτητα περισσότερο στις λέξεις και τα συνθήματα, παρά στην εικόνα.
Η Πολιτική Άνοιξη του Αντώνη Σαμαρά πραγματοποίησε το ντεμπούτο της στις εκλογές του 1993, λαμβάνοντας μάλιστα ένα αξιοπρεπές ποσοστό. Οι αφίσες της δεν ξέφυγαν συνθετικά από τα τρέχοντα πρότυπα των καιρών: λίγα λόγια, απλό μονόχρωμο φόντο και το λογότυπο του κόμματος σε εμφανή θέση.
Τελικά τις εκλογές κέρδισε ο Ανδρέας Παπανδρέου, νικώντας και πάλι το μεγάλο του αντίπαλο Κωνσταντίνο Μητσοτάκη και επιστρέφοντας στην εξουσία για τρίτη φορά. Αποτελέσματα: ΠΑΣΟΚ 46,88% 170 έδρες, Νέα Δημοκρατία 39,3% 111 έδρες, Πολιτική Άνοιξη 4,88% 10 έδρες και ΚΚΕ 4,54% 9 έδρες.
Την επόμενη χρονιά, μια εικοσαετία μετά την ίδρυσή του ΠΑΣΟΚ, ο Παπανδρέου ήταν για τελευταία φορά επικεφαλής του κόμματός του, στα πλαίσια των Ευρωεκλογών του 1994(12 Ιουνίου), οδηγώντας το σε μια ακόμα νίκη. Αποτελέσματα: ΠΑΣΟΚ 37,64% και 10 έδρες, Νέα Δημοκρατία 32,66% και 9 έδρες, Πολιτική Άνοιξη 8,65% και 2 έδρες, ΚΚΕ 6,29% και 2 έδρες, Συνασπισμός 6,25% και 2 έδρες.
24 μήνες και 11 μέρες αργότερα (στις 23 Ιουνίου 1996) έφυγε από τη ζωή, σε ηλικία 77 ετών.
Εκλογές 1996 (22 Σεπτεμβρίου)
Στις 18 Ιανουαρίου 1996 ο Κώστας Σημίτης εκλέχτηκε πρωθυπουργός από την Κοινοβουλευτική Ομάδα του ΠΑΣΟΚ μετά την παραίτηση του Ανδρέα Παπανδρέου από το αξίωμα για λόγους υγείας. Στις 30 Ιουνίου, στο 4ο Συνέδριο του ΠΑΣΟΚ, λίγες μέρες μετά τον θάνατο του, αναδείχθηκε και Πρόεδρος του κόμματος. Στην ηγεσία της Νέας Δημοκρατίας βρισκόταν ήδη (από τις 3 Νοεμβρίου 1993) ο Μιλτιάδης Έβερτ. Οι δυο τους βρέθηκαν αντίπαλοι, για πρώτη φορά, στις φθινοπωρινές εκλογές της ίδιας χρονιάς.
Από τη συγκεκριμένη σύγκρουση φάνηκε ξεκάθαρα η άνοδος της τηλεοπτικής πολιτικής διαφήμισης, η οποία αναπόφευκτα συνέβη (και) σε βάρος της αφίσας όπως σημειώθηκε ήδη από την εισαγωγή. Ακολουθεί ένα ενδεικτικό δείγμα από την καμπάνια της Νέας Δημοκρατίας: παρότι έχει διάρκεια μόλις 19 δευτερόλεπτα, υιοθετεί ένα οξύτατα επικριτικό τόνο, θέτοντας το δίλημμα “ανίκανος ή επικίνδυνος” για τον τότε πρωθυπουργό Κώστα Σημίτη με αφορμή το πώς διαχειρίστηκε την κρίση των Ιμίων.
Στη χαρακτηριστική αφίσα της καμπάνιας του ΠΑΣΟΚ που επιλέχθηκε για παρουσίαση, εντυπωσιάζει η απουσία του πράσινου χρώματος: δεν λείπει μόνο από το λογότυπο (ανάλογος τρόπος παρουσίασής του υφίσταται ακόμα και σε αφίσες του 1981) αλλά ολοκληρωτικά! Αντ’ αυτού κυρίαρχο παντού είναι το (ουδέτερο) λευκό χρώμα που προφανώς επιλέχτηκε για να καταδείξει το “νέο” ΠΑΣΟΚ.
Αναφορικά, τέλος, με την υλοποίηση του ΚΚΕ, απορία προκαλεί αφενός η χρήση τεσσάρων(!) διαφορετικών γραμματοσειρών, η οποία δεν είναι δόκιμη στην γραφιστική πρακτική, αφετέρου, η βλοσυρότητα στις εκφράσεις των τριών εικονιζόμενων, η οποία είναι ενάντια στη συνήθη επιλογή να συμπεριλαμβάνονται στις προεκλογικές αφίσες πιο χαμογελαστά και αισιόδοξα πρόσωπα.
Το ΠΑΣΟΚ κέρδισε, τελικά, τις εκλογές με ποσοστό 41,49%, και έλαβε 162 έδρες σχηματίζοντας εκ νέου κυβέρνηση. Ακολούθησαν: Νέα Δημοκρατία με 38,12% και 108 έδρες, ΚΚΕ με 5,61% και 11 έδρες, Συνασπισμός με 5,12% και 10 έδρες και τέλος το ΔΗΚΚΙ με 4,43% και 9 έδρες.
Τα δεδομένα άλλαξαν στις Ευρωεκλογές του 1999 (13 Ιουνίου) όταν η σειρά των κομμάτων διαμορφώθηκε ως εξής: Νέα Δημοκρατία 36% και 9 έδρες, ΠΑΣΟΚ 32,91% και 9 έδρες, ΚΚΕ 8,67% και 3 έδρες, ΔΗΚΚΙ 6,85% και 2 έδρες, Συνασπισμός 5,16% και 2 έδρες.
Από τα δύο προεκλογικά σποτ που ακολουθούν, εύκολα προκύπτει το συμπέρασμα ότι το ΠΑΣΟΚ επένδυσε στην ανάδειξη των έργων που είχαν πραγματοποηθεί στη χώρα τα προηγούμενα χρόνια, ενώ η Νέα Δημοκρατία βασίστηκε στο πρόσωπο του Κώστα Καραμανλή, ο οποίος είχε αναλάβει την ηγεσία της από τις 21 Μαρτίου 1997 και δοκιμαζόταν για πρώτη φορά σε εκλογές ως αρχηγός κόμματος.
